با توجه به آیات ۱۲۷ سوره ی بقره و ۳۵ سوره ی آل عمران می توان فهمید که اقرار و توجه به علم و آگاهی خداوند از آداب دعا و نیایش به درگاه الهی است و از آیه ی ۱۲۹ سوره ی بقره بدست می آید که اقرار و توجه به حکمت خداوند از آداب دعا و شیوه های نیایش است .
در آیه ی ۱۲۷ سوره ی بقره خداوند متعال می فرمایند :
«øŒÎ)ur ßìsùötƒ ÞO¿Ïdºtö/Î) y‰Ïã#uqs)ø۹$# z`ÏB ÏMøt7ø۹$# ã@ŠÏè»yJó™Î)ur $uZ­/u‘ ö@¬۷s)s? !$¨YÏB ( y7¨RÎ) |MRr& ßìŠÏJ¡¡۹$# ÞOŠÎ=yèø۹$# »
(آنگاه که ابراهیم و اسماعیل پایه های کعبه را بالا می بردند (گفتند) پروردگارا از ما بپذیر که تنها تو شنوا و دانایی).
در تفسیر احسن الحدیث آمده : «حضرت ابراهیم و اسماعیل هر دو به هنگام بالا بردن و ساختن کعبه از خدا خواسته اند که عملشان را بپذیرد . لفظ «ßìŠÏJ¡¡۹$# ÞOŠÎ=yèø۹$#» برای آن است که دعایمان را می شنوی و نیت و عملمان را می دانی » (قرشی ، ۱/۲۴۱).

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

و براساس تفسیر نور «از آیات و روایات متعدد استفاده می شود که خانه کعبه از زمان حضرت آدم (ع) بوده و حضرت ابراهیم (ع) آن را تجدید بنا نموده است از «( y7¨RÎ) |MRr& ßìŠÏJ¡¡۹$# ÞOŠÎ=yèø۹$#» بدست می آید که از شرایط استجابت و آداب دعا ، ستایش خداوند است و حضرت ابراهیم (ع) دعای خود را با ستایش پروردگار همراه ساخت » (قرائتی ، ۱/۲۰۳).
خداوند در آیه ی ۳۵ سوره ی آل عمران می فرمایند : «øŒÎ) ÏMs9$s% ßNr&tøB$# tbºtôJÏã Éb>u‘ ’ÎoTÎ) ßNö‘x‹tR šs9 $tB ’Îû ÓÍ_ôÜt/ #Y‘§ysãB ö@¬۷s)tGsù ûÓÍh_ÏB ( y7¨RÎ) |MRr& ßìŠÉK¡¡۹$# ÞOŠÎ=yèø۹$# »
(آنگاه که همسر عمران گفت : پروردگارا آنچه در شکم دارم نذر تو کردم آن را برای (خدمت خانه ی) تو پس از من بپذیر که تویی شنوای دانا).
در تفسیر این آیه در کوثر آمده که حنّه زن عمران در حاملگی به خاطر ایمانی که به خدا داشت با خدای خود نذر کرد که نوزادی را که به دنیا می آورد در خدمت معابد قرار دهد و از خداوند خواست که نذر او را بپذیرد که او شنوا و داناست .(جعفری ، ۲/۱۱۳)
و در آیه ی ۱۲۹ سوره ی بقره آمده است :
«$uZ­/u‘ ô]yèö/$#ur öNÎg‹Ïù Zwqߙu‘ öNåk÷]ÏiB (#qè=÷Gtƒ öNÍköŽn=tæ y7ÏG»tƒ#uä ÞOßgßJÏk=yèãƒur |=»tGÅ۳ø۹$# spyJõ۳Ïtø:$#ur öNÍkŽÏj.t“ãƒur 4 y7¨RÎ) |MRr& Ⓝ͕yèø۹$# ÞOŠÅ۳ysø۹$# »
(پروردگارا در میان آنها پیامبری از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخواند و کتاب و حکمتشان بیاموزد و آنها را تزکیه کند حقا که تو عزیز و حکیمی ).
این آیه بیانگر عظمت روح و ترسیم کننده نور و اخلاص درونی حضرت ابراهیم (ع) است با آنکه از پیامبران برجسته الهی برای نسل های آینده دعا می کند که پروردگارا در میان مردم و ذریه من پیامبری از خودشان برانگیز .
خدایا هر چه در هواست و آنچه در زمین است همه و همه از آن توست و این کنایه از سیطره خداوند بر هستی است که اگر پر کاهی در جهان حرکت کند یا در دل خاک هرگونه فعل و انفعالی صورت پذیرد ، چه در معادن و در کشت زارها و چه در فضا ، هرگونه اتفاقی بیفتد ، همگی در سیطره قدرت مطلقه تو است و به خواست اله واقعی عالم است و هر طور او بخواهد تحقق می یابد و خلاصه آنکه قانون مندی در نظام موجودات ثابت و نیز هر حرکت و سکون در نظام هستی چه در ظاهر اشیاء یا در نهاد آنها ، تحت ضابطه ی حکیمانه و دقیقی است که از تدبیر و حکمت حضرت ربوبی – جلّ و علا – ناشی شده است و این معنای سریان حکمت و عظمت او می باشد و قانون مندی هستی عبارت از رابطه های گوناگون موجودات است که خداوند متعال با نظمی بسیار دقیق جهان را براساس آن تنظیم و تدبیر فرموده و مدیریت تکوینی را در دست قدرت خویش دارد و هیچ چیز از آن حاکمیت قانون مندی و نظم الهی خارج نیست.(ممدوحی کرمانشاهی ، ۳۸۴)
قبل از اینکه به بحث زمان و مکان دعا بپردازیم و بهترین امکنه و ازمنه را ذکر نمائیم باید حتماً به این نکته نیز اشاره کنیم خداوند همه جا هست و هر زمان که او را صدا کنیم می شنود یعنی محدودیت زمانی و مکانی وجود ندارد ولی در این بین بعضی اوقات و مکان شاید بنظر مناسبتر باشند و درواقع بعضی از آنها در احادیث نیز تأکید شده است .
۹-۲)اهتمام به زمان در دعا :
نفس توفیق بر دعا کردن و سخن گفتن با خداوند و همنشینی و انس با او در هر زمانی امری نیکو و دلرباست و برای هر کس ، هرگاه که بخواهد ممکن است و هیچ کس نباید بپندارد که کاش در بن بست عبور ناپذیری گیر کرده و از درگاه الهی طرد شده است .
گاهی زمان روح آدمی را به اهتزاز درمی آورد و گرایشهای معنوی را برانگیخته و در فرایند کشش و کوشش ، جذبه و نیاز انسان با خدا ، روحش سرشار از امید به رحمت الهی می شود و او را می خواند و خواسته های متعالی خود و دیگران را بر زبان می آورد و دعاهایش – که با مصلحت خود و دیگران و حکمت الهی سازگار است – به اجابت می رسد .
زمان و هنگام که بنظر مناسب تر است شامل سه بخش می باشد .
بخش هایی از زمان که درک آن در همه ی ایام سال ممکن است و اهمیّت بسیاری دارند : به هنگام اذان و بین اذان و اقامه ، بین دو خطبه نماز جمعه ، به هنگام افطار ، به هنگام اضطرار و درماندگی ، به هنگام جهاد سپاهیان اسلام ، به هنگام تلاوت قرآن و پس از آن، به هنگام وزیدن باد ، به هنگام شهادت شهید و ریختن خونش بر زمین و به هنگام سجده که نزدیک ترین حالت انسان به خدا است(کلینی، ۴، ۲۲۶ ؛ مجلسی ، ۹۰ ، ۳۴۵ ، ۳۴۴).
بخش هایی از زمان که در طول سال یکبار و یا چند بار درک می شوند که برتر از همه اوقات هستند : شبها و روزهای قدر و تمام ماه مبارک رمضان ، پیامبر در فضیلت این ماه می فرماید :
«و اَیّامه اَفضَلُ الاَیّام و لیالیه أفضَل اللَیالی و ساعاتَه أَفضَل الساعات …. و دَعاوُکم فیهِ مُستَجاب»
(روزهای [ماه مبارک رمضان] بهترین روزها و شب هایش بهترین شب ها و ساعت ها و لحظه هایش بهترین لحظات است و دعایتان در این [ماه] به اجابت می رسد ).
شهید مطهری رحمه الله علیه به حقیقت و فضیلت ماه مبارک رمضان و شب های قدر عنایت داشته می گوید :
آیه «#sŒÎ)ur y7s9r’y™ “ÏŠ$t6Ïã ÓÍh_t㠒ÎoTÎ*sù ë=ƒÌs% ( Ü=‹Å_é& nouqôãyŠ Æí#¤$!$# #sŒÎ) Èb$tãyŠ ( (#qç۶‹ÉftGó¡uŠù=sù ’Í< (#qãZÏB÷sã‹ø۹ur ’Î۱ öNßg¯=yès9 šcr߉ä©ötƒ » (بقره /۱۸۶)
(و چون بندگان من از تو درباره ی من بپرسند ، همانا من [به آنها] نزدیکم و دعای دعا کننده را وقتی که مرا بخوانند پاسخ می دهم ، پس آنها نیز دعوت مرا اجابت کنند و به من ایمان بیاورند ، باشد که راه یابند).
که در وسط آیات روزه ماه مبارک رمضان آمده شاید برای این است که این ماه اختصاص به دعا و استغفار دارد .
و نیز شب ها و روزهای اول و آخر هر ماه ، بویژه شب و روز اول ماه رجب ، نیمه شعبان ، هفدهم ربیع الاول ، عید فطر و عید قربان ، دهه ی اول ذی الحجه ، شب و روز عرفه که از اهمیّت بسیار فراوانی برخوردار است ، دعا در بین نماز ظهر و عصر چهارشنبه ، شب و روز جمعه که سید الایام هفته است و فضیلتی فراوان برای آن نقل شده است . (غفاری ، ۱۸۸)
بخش های شریفی از زمان که در هر شبانه روز درک می شوند :
در میان ساعات شبانه روز ، برخی ساعات از ویژگی برخوردارند و در قرآن و روایات نیز به دعا کردن در این ساعات توصیه شده است .
از آغاز طلوع فجر تا طلوع آفتاب (وقت نماز صبح) «قرآن الفجر» (الاسراء /۸۰)
امام محمّد باقر علیه السلام می فرماید :
«بر شما باد که از سحر تا برآمدن خورشید دعا کنید که در این ساعت درهای آسمان گشوده،روزی ها تقسیم و حاجتهای بزرگ برآورده می شود.»(کلینی،۴،۲۲۸؛طبرسی، ۲/۱۰؛حلی ، ۶۴)
به هنگام ظهر (و قرار گرفتن خورشید در نقطه اوج مداری) ، هنگام عصر (و فرو افتادن خورشید در چاه های مغرب) (حکیمی ،۲۰۵) به هنگام غروب و ساعات اول شب که زمان بسیار پرفضیلتی است و پس از نماز مغرب که نماز غفیله را برای برآورده شدن حوائج و رفع گرفتاری ها باید خواند و اثر آن فراوان تجربه شده است .
و همچنین پس از نیمه شب و به هنگام سحر که برترین لحظات شبانه روز است و برای آن فضائل بی شماری است ، دعا در این هنگام به اجابت می رسد و استغفار و توبه پذیرفته می شود . پیامبر اکرم (ص) می فرماید : «به هنگام سحر و آخر شب خداوند می فرماید : آیا هیچ دعا کننده ای هست تا او را اجابت کنم ؟ آیا هیچ استغفار کننده ای هست تا او را بیامرزم ؟ آیا هیچ توبه کننده ای هست تا توبه او را قبول کنم ؟» (حلی،۶۰).
خداوند در بیان ویژگی های بندگان شایسته و در اهمیّت دعا و استغفار به هنگام سحر چنین می فرماید :
«šúïÏ%©!$# tbqä۹qà)tƒ !$oY­/u‘ !$oY¯RÎ) $¨YtB#uä öÏÿøî$$sù $uZs9 $oYt/qçRèŒ $uZÏ%ur z>#x‹tã ͑$¨Z9$# . tûïΎÉ۹»¢Á۹$# šúüÏ%ω»¢Á۹$#ur šúüÏFÏZ»s)ø۹$#ur šúüÉ)ÏÿYßJø۹$#ur šúï̍ÏÿøótGó¡ßJø۹$#ur ͑$ysó™F{$$Î/»(آل‌عمران /۱۷- ۱۶).
(کسانی که می گویند : پروردگارا ، ما ایمان آوردیم ، پس گناهان ما را بر ما ببخش و ما را از عذاب آتش نگاه دار ،همان شکیبان و راستگویان و فرمانبرداران و انفاق کنندگان و آمرزش خواهان سحرگاهانند ).
و نیز بندگان شایسته و نیکوکار ، اندکی از شب را می خوابند و سحرگاهان از خداوند طلب آمرزش و مغفرت می کنند و بخشی از اموالشان را برای فقیران و نیازمندان در نظر می گیرند .
«(#qçR%x. Wx‹Î=s% z`ÏiB È@ø‹©۹$# $tB tbqãèyföku‰ . ͑$ptôžF{$$Î/ur öLèe tbrãÏÿøótGó¡o„ . þ’Îûur öNÎgÏ۹ºuqøBr& A,ym È@ͬ!$¡¡=Ïj9 ÏQrãóspRùQ$#ur » (الذّاریات /۱۹ – ۱۷)،( و از شب اندکی را غنودند، در سحرگاهان ]از خدا[ طلب آمرزش می کردند، و دراموالشان برای سائل و محروم حقی ] معین[ بود».
علاوه بر اوقات شریفی که ذکر کردیم با تأمّل در سوره الانبیاء /۹۰ شریف ترین زمان برای دعا و نیایش آن هنگام است که موجی از اشتیاق و امید و رحمت الهی و بیم از فرجام کردار خویشتن ، اندیشه و روح و روان آدمی را فراگیرد و با حضور قلب و خودآگاهی ، دست به دعا و لب به ستایش و نیایش پروردگار بگشاید . رسیدن به چنین احوالی ، توفیق الهی است که نصیب بندگان شایسته و پاکدل می شود و اجابت چنین دعایی وعده قطعی خداست .
بنابراین از قداست زمان در آیات و روایات و اثر آن در واداشتن و برانگیختن مؤمنان و پارسایان به راز و نیاز فراوان یاد شده و توجه به زمان و اوقات شریف از عوامل و شرایط استجابت دعا بیان شده است .
۱۰-۲) اهتمام به مکان در دعا :
مکان دعا نیز از عوامل و شرایط استجابت دعا به شمار می آید انسان در مسیر زندگی خود محصور زمان و مکان است اگرچه آدمی با شرافت و عظمتی که دارد بر زمان و مکان تأثیر می گذارد و با کمالات انسانی خویش ، همچون حقیقت جویی ، خداپرستی و ظلم ستیزی و شجاعت ، زمان و مکانی گمنام ، مانند عاشورا و کربلا را بلند آوازه می گرداند و این قطعه از زمان و مکان را برای همگان در هر زمان و مکان به مدرسه ای برای تعلیم آزادی و سازش ناپذیری با ستمگران و آزادیخواهی بشریت تبدیل می کند . با همه اینها جاها و مکان هایی برای دعا و عبادت یقین و تأکید شده اند این مکان ها از قداست و اهمیّت ویژه ای برخورداراند و اندیشیدن و برانگیختن شور و حال نیایشگران را سبب می شوند مثل سرزمین عرفه ، آمده که «خدای سبحان در آن روز به ملائکه می گوید : ای فرشتگان من ! آیا بندگان و کنیزانم را می بینید که از گوشه و کنار دنیا ژولیده موی و غبار آلوده آمدند آیا می دانید چه می خواهند ؟
فرشتگان عرضه می دارند از تو درخواست آمرزش دارند پس خداوند متعال می فرماید : شاهد باشید که من ایشان را آمرزیدم .»
و روایت است از زمره ی گناهان ، گناهانی هستند که جز در عرفه و مشعر بخشوده نمی شوند خدای تعالی فرمود:«!#sŒÎ*sù OçFôÒsùr& ïÆÏiB ;M»sùttã (#rãà۲øŒ$$sù ©!$# y‰YÏã ̍yèô±yJø۹$# ÏQ#tysø۹$# ( » (بقره /۱۹۸).
(وقتی از عرفات روانه شدید در مشعر خدای را یاد آورید و شب مشعر از شبهای بیدار ماندنی است).