به منظور کسب موفقیت، تیم مدیریت پورتفولیوی باید:
برنامه استراتژیک سازمان را درک کند.
معیارهای استراتژیک سازمانی برای مدیریت پورتفولیوی تعریف نماید.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

تمامی پروژه ها، طرح‌ها و دیگر اجزای سازمانی پورتفولیوی را مدنظر قرار دهد.
فرآیندهای الزامی مورد توافق توسط سازمان و یا تیم را پیگیری نماید.
۲-۲-۲۳ فرایندهای مدیریت پورتفولیوی
فرآیندهای مدیریت پورتفولیوی را می توان در قالب دو دسته طبقه بندی کرد:
گروه فرایند همسوسازی: تعیین می‌کند چگونه اجزا در پورتفولیوی طبقه بندی، ارزیابی، انتخاب و مدیریت می‌شوند.
گروه فرایند پایش و کنترل: بازنگری دوره ای شاخص های عملکرد برای همسوسازی با اهداف استراتژیک و صحه گذاری منافع حاصل از اجزای پورتفولیوی برای سازمان. (PMI,2006)
تیم مدیریت پورتفولیوی مسئولیت تعیین فرآیندهای مناسب و میزان عمق اجرای هر فرایند را برای یک سازمان معین و همچنین یک پورتفولیوی مشخص دارد. (PMI,2006)
(شکل ۲-۱۳) فرآیندهای مدیریت پورتفولیوی
۲-۲-۲۴ اداره پورتفولیوی
(شکل ۲-۱۴) اداره پورتفولیوی(PMI,2006)
۲-۲-۲۴-۱ شناسایی اجزا
هدف از شناسایی عبارتست از به روزآوری لیست اجزا با اطلاعات کافی از اجزای جاری و جدیدی که از طریق مدیریت پورتفولیوی مدیریت خواهند شد.
فعالیتهای کلیدی این فرایند عبارتند از:
-ارزیابی اجزای جاری و پیشنهاد اجزای جدید
-عدم پذیرش اجزایی که در تعاریف از پیش تعیین شده قرار ندارند.
-دسته بندی اجزای شناسایی شده به دسته های از پیش تعیین شده مانند پروژه، طرح، پورتفولیوی و سایر کارها(PMI,2006)
(شکل ۲-۱۵) شناسایی اجزاء
الف) تعریف اجزا
تعریف اجزا بر اساس اهداف طرح های عملیاتی و یا استراتژیک انجام می شود. تعریف اجزا برای غربال اولیه لیست اجزا بسیار مفید می‌باشد. در تعریف اجزا به موارد زیر اشاره می شود: (PMI,2006)
همسویی با استراتژی
کلاس اجزا
اندازه (بودجه، منابع و …)
مدت اجرا
تاثیرات روی سود
تاثیرات روی ریسک
میزان اضطرار
ب)توصیف کننده های کلیدی
به منظور طبقه بندی، ارزیابی و انتخاب اجزا بکار می رود. ومعیاری برای پایش و کنترل عملکرد اجزا و اطمینان از سودآوری آنها می باشند.
به نمونه هایی از توصیف کننده‌های کلیدی در زیراشاره شده است.

شرح اجزا – مشتری و حامیان اجزا
طرح های سطح بالا – ذینفعان کلیدی
ابزار و تکنیک ها برای تهیه لیست اجزا به همراه مجموعه مشترکی از توصیف کننده‌های کلیدی، برای مقایسه، ارزیابی و انتخاب های بعدی بکار می روند.
برخی از توصیف کننده‌های کلیدی نیز می توانند به عنوان فیلتر اولیه در پذیرش و یا رد اجزا، برای ارزیابی های بعدی عمل نمایند. (ویلیام،۲۰۰۶)
۲-۲-۲۴ -۲ طبقه بندی اجزا
طبقه بندی اجزا شامل تخصیص اجزا به طبقات با مجموعه ای از فیلتر ها و معیارهای تصمیم گیری مشترک می‌باشد. طبقات بر اساس طرح های استراتژیک تعریف می‌شوند.
اجزا در یک طبقه مشخص اهداف مشترکی دارند و می‌توانند بر همان مبنا اندازه‌گیری شوند.
طبقه بندی اجزا برای توازن در سرمایه گذاری و ریسک میان همه اهداف و طبقات استراتژیک به سازمان کمک می‌کند.
فعالیت های کلیدی طبقه بندی اجزا عبارتند از :

شناسایی طبقات استراتژیک بر اساس طرح استراتژیک
مقایسه اجزای شناسایی شده با معیارهای طبقه بندی

جنبه های آموزشی – پیشگیری مدل رفتاری- ارتباطی در شش حوزه اساسی مورد بحث قرار می گیرند: ۱)فهم رفتار،۲) عینیت گرایی،۳) تبادل رفتاری،۴) مصالحه، ۵) ارتباطات، ۶) آموزش حل مساله.
فهم رفتار:
در رفتار دو هدف را می توان جستجو کرد: ۱- رفتار ممکن است فقط رفتار صرف باشد( یعنی تظاهر عملکرد شخص)؛۲- رفتار ممکن است ارزش رابطه ای داشته باشد(یعنی در درون رابطه معنی پیدا کند).
در برنامههای پیشگیری، زوج ها باید یاد بگیرند تا رفتار را براساس رابطهای بودنش درک کنند و رفتارهای خود و همسرشان را در چهارچوب تعاملی مورد ارزیابی قرار دهند. بنابراین آنها ممکن است سوالات زیر را از خود بپرسند:

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۱- رفتار من بر رفتار همسرم چه اثری می تواند داشته باشد؟
۲- رفتار همسرم بر رفتار من چه اثری می تواند داشته باشد؟
۳- زمانیکه من رفتار (الف) را انجام دهم، همسرم با انجام دادن رفتار(ب) پاسخ می دهد. آیا آن نتیجهای است که من دوست دارم بدست آورم.
۴- زمانیکه رفتار (ج) را انجام می دهد من عموماً بطور مشابهی رفتار (د) را انجام می دهم. آیا شیوه های دیگری در دسترس من وجود دارد.
۵- اگر من رفتار (ه) را انجام می دادم، احتمالاً در پاسخ به آن همسرم چه کار می کرد؟
۶- اگر همسرم رفتار (و) را انجام می داد، احتمالاً من در پاسخ به آن چه کار میکردم؟
و وقتی زوج ها یاد گرفتند رفتار را در درون زمینه رابطه اش بفهمند، آنگاه آنها می توانند با روش بازتر و بطور مشارکتی درباره پیامدها بحث و بررسی کنند. این اساس پیشگیری است. یعنی با موضوعات قبل از اینکه به مشکل تبدیل شوند، برخورد می شود.
عینیت گرایی^[۶۲]:
این فرایند به زوج ها میآموزد تا چگونه اظهارات مبهم، کلی و تعمیم یافته مربوط به رضایتمندی از رابطه را به صورت توصیفهای ویژه رفتار خوشایند و ناخوشایند تبدیل کنند. بنابراین تسلط یک زوج بر این مهارت می تواند به آنها یاد دهد تا پیامهای کلامی غیر تسیل کننده را بصورت اطلاعات سازنده برای اهداف افزایش رابطه دوباره سازماندهی کنند.
تبادل رفتاری^[۶۳]:
همچنانکه قبلاً اشاره شد، تقابل رفتاری اصول مفهومی و عملی مدل رفتاری- ارتباطی می باشند. هم در برنامه های درمانی و هم در برنامه های پیشگیری زوج ها باید قدردانی از یکدیگر را یاد بگیرند. زمانیکه افراد رفتارهای مثبتی را برای یکدیگر فراهم کنند، آنها با قدردانی همسرشان مورد تقویت قرار می گیرند و متقابلاً خودشان هم از همسرشان قدردانی می کنند. در این صورت رفتارهای پاداش بخش دو طرفه افزایش می یابند و احتمال موفقیت در زندگی زناشویی بطور اساسی بالا می رود.
مصالحه^[۶۴]:
زوج درمانی رفتاری- ارتباطی بطور تجربی به زوج ها آموزش می دهد تا این اصل را یاد بگیرند که«به منظور بدست آوردن انچه که من می خواهم، باید چیزی را به همسرم بدهم». این اندیشه اساس حل تعارض و برنامه های پیشگیرانه حل مساله را تشکیل می دهد. با داشتن این توانایی، زوج ها می توانند مهارت هایی را برای کاهش مشکلات بکار ببرند.
ارتباطات^[۶۵]:
از همه عناصر مدل رفتاری- ارتباطی احتمال ارتباطات بیشترین کارکرد پیشگیرانه را دارد. مهارتهای ارتباطی اثربخش اساس ایجاد و حفظ رابطه زناشویی رضایتبخش می باشد. بنابراین آموزش ارتباطات بخش مهمی از برنامه های پیشگیری است.
آموزش حل مساله:
همچنانکه قبلاً اشاره شده است، تعارض چیزی است که در رابطه صمیمی و دراز مدت بوجود می آید. از طریق آموزش حل مساله، زوجها میتوانند ابزار مناسبی برای حل اختلافات خودشان داشته باشند. بعلاوه وقتی که فرایند حل مساله را یاد گرفتند میتوانند آنرا در کل موقعیتهای آسیبزا بکار ببرند. در اینجا نیز ارزش پیشگیری کننده حل مساله، کاملاً روشن است(قاسمزاده، ۱۳۷۸).
۲-۴- غنی سازی روابط(مدل به کار گرفته شده در این پژوهش)
این مدل چارچوب و شیوه اصلی به کار گرفته شده برای این پژوهش بوده است که به شرح آن پرداخته میشود.
۲-۴-۱- تاریخچه غنی سازی روابط
ریشه های غنی سازی روابط^[۶۶](R. E ) از اوایل۱۹۵۰ نشات میگیرد. زمانی که برنارد جورنی در یک برنامهی رواندرمانی کودکان به مشکلاتی با والدین برخورد کرده بود. او چنین می پنداشت که این برنامه می تواند منجر به حسادت والدین نسبت به نقش درمانی خاص درمانگر در ارتباط با کودک باشد، و یا عزت نفس والدین به خاطر احساس ایفای نامناسب نقش والدینی که باعث میشود فرزندشان سردرگم شود، آسیب ببیند. به نظر می رسید که احتمالاً بتوان با هر دوی این عوامل، از طریق به کمک گرفتن والدین به عنوان یار درمانگر یا نماینده(عامل) روان درمانی مقابله نمود. تصور می شود که اگر والدین آموزش ببینند که به شیوه ای درمانی با بچه ها کار کنند، این تغییر در سیستم خانواده میتواند تا حدود زیادی تاثیر روان درمانی بر کودک را افزایش دهد. این روند منجر به ایجاد کودک درمانی^[۶۷] شد، که هم اکنون خانواده درمانی R. E یا خانواده درمانی کودکان نامیده می شود که طی آن والدین یاد میگیرند که جلسات شبیه بازی درمانی کودک محور راجرزی با کودکانشان برگزار کنند. سپس یاد بگیرند که این مهارتها را در مواقع مناسب به زندگی روزمره انتقال داده و تعمیم دهند. همچنین آنها مهارت های اصلاح رفتار را برای استفاده در خانه یاد می گیرند. این روش ها قابل کاربرد با یک خانواده و یا گروهی از خانواده ها می باشد. اولین طرح پژوهشی سه ساله نشان داد که این رویکرد اثر بخشی عالی دارد(جورنی و سوکا،۲۰۰۴).
پایه درمان R. E بر اساس آموزش مهارتها بود و این گام عجیب و در عین حال خشنود کنندهای به نظر میرسید که مراجعان درخواست میکردند که برنامههایی برای تدریس مهارتها به زوجین و خانواده ها قبل از گرفتار شدن در مشکلات برگزار شود. این برنامه ها تبدیل به برنامههای غنی سازی و پیشگیری از مشکل شدند(گینزبرگ،۲۰۰۰).
۲-۴-۲- پایه های نظری
نظریهای که پایهی رویکرد R. E بر آن قرار دارد ترکیب منحصر به فردی از چهار مکتب عمدهی روان درمانی است: روان پویایی، رفتارگرایی، انسانگرایی و رویکرد بین فردی. بر اساس تجارب، تفسیر و برداشت جورنی از تحقیقات روانشناسی به ویژه در بخشی روان درمانی و اصلاح رفتار، تجارب بالینی و میدانی وی و مشاهدات بلند مدتش، عوامل و بخش های خاصی از هر مکتب انتخاب شده و بقیه کنار گذاشته شده است. آنچه باقی مانده در یک واحد با دورنمای نظری سیستم محور، بر پایه ی مهارتآموزی گرد آمده است. به صورت خیلی مختصر میتوان مولفههایی را که دربرگیرنده R. E می باشند بدین شرح توصیف نمود:
از نظریهی روان پویایی مفاهیمی از اهمیت ناهشیار و قدرت مکانیسم های دفاعی، همچنین مفاهیم ضرورت رشد روانشناختی از طریق رسیدن به شناخت و قدرت درمانی تخلیهی هیجانی یا تجربهی مجدد عواطف سرکوب شده یا پنهان شده را شامل می شود. از نظریه آدلر، مفهوم رفتار انسان که با اصطلاحات جستجوی اهداف و قدرت تسلطجویی که بهتر قابل فهمند اقتباس شده است. این حالت وقتی که فرد در جستجوی اهدافش است، فعال می شود. از مکتب انسان گرایی، به ویژه نظریه ی راجرز، مفهوم مکانیسمهای دفاعی(که از تحریف واقعیت ناشی میشود) که در آغاز از طریق تهدید خودپندارهی شخص شروع میشود، اقتباس شده است. همچنین مفهوم پذیرش دائم بیقید و شرط، احترام و همدلی که بهترین راه برای ایجاد را بطهی مثبت و قوی و کاهش نیازهای دیگران برای استفاده از مکانیسمهای دفاعی است، از این نظریه اقتباس شده است. بر این اساس روش موثرتر برای کمک به دیگری این است که اجازه بدهیم تا افکار و احساسات خود را صادقانه و صمیمانه ابراز کند و به تخلیهی هیجانی و شناخت دست یابد. از نظریه ی یادگیری همهی ابعاد آن -اجتماعی، شناختی و رفتاری- به ویژه مفاهیم مفید و رفتاری بهبود زندگی، که قابل آموزش از روش سیستماتیک است، اخذ شده است. تصور میشود که شرکت کنندگان در آموزش مهارتها عمدتاً بهبود مییابند و به سرعت به تغییرات اجتماعی مثبت و رو به رشد دست مییابند. روش های برگرفته از نظریهی یادگیری و روش های کاربردی در رفتاردرمانی، نه تنها برای متخصصان که مهارتهای R. E را تدریس میکنند، بلکه برای شرکتکنندگانی که خودشان برای تغییرات مطلوب در خود و شریکشان کمک دریافت می کنند، نیز مفید است. از نظریهی بین فردی که توسط سالیوان^[۶۸](۱۹۴۷) ارائه شده و توسط لری^[۶۹](۱۹۵۷) گسترش یافته، این مفهوم دریافت شده که افراد مهم اطراف ما چگونگی عملکرد مان را به ما می آموزند. تمام افراد به صورت ناهشیاری به روش خاصی(کلیشه های رفتاری) برای پاسخ به دیگران عمل میکنند که احساس میکنند راحت است و کمتری میزان اضطراب را به همراه دارد. بسیاری از روش های عادی رفتار که اغلب آنهایی هستندکه از اوایل زندگی مورد استفاده بودندهاند و چنان ناهشیار و خودکار ظاهر میشوند که لری به آنها واکنش^[۷۰] میگوید. همیشه ممکن است برخی پاسخ های نامطلوب نیز از دیگران کسب شود. نظریه ی R. E معتقد است که کسب دامنه ی وسیعی از رفتارهای بین فردی، به منظور قرار گرفتن درحیطهی انتخابهای هشیار، برای کفایت و بسندگی ضروری هستند. به همین منظور، R. E به شرکت کنندگان میآموزد که بدانند که هرکنش و یا عدم کنش افراد دیگر فرصتی را برای تاثیر هشیارانه بررفتار بعدی افراد فراهم میآورد و بعداً این پاسخ ها ادامه مییابد. بجز در روابط یک طرفه، و حتی در این روابط نیز فرد بیتاثیر نیست. همیشه میتوان به شیوهای رفتار نمود که پاسخ هایی که از دیگران دریافت میشوند بیشتر پاسخهای مطلوب باشند. درتمام حیطهی روابط بین فردی و بویژه روابط زناشویی و خانوادگی، هدف R. E این است که به شرکت کنندگان بیاموزد که چگونه هشیارانه چنین انتخاب هایی انجام دهند. نظریه ی بین فردی معتقد است که بهتر است شخصیت به عنوان الگوی داخلی تمایلات و واکنش های رفتاری بین فردی نگریسته شود. در نتیجه افزایش توانایی افراد برای انعطافپذیری و انتخاب آگاهانه، به منظور بدست آوردن اهداف فردی و اجتماعی مثبت، سریعترین و مطمئنترین راه افزایش سازگاری و رضایتمندی است. همچنین بهترین شیوه برای افزایش تاثیر و سودمندی درمان است. از دیدگاه R. E ، درمان پیشگیری و غنیسازی در نگاه اول نقاط متفاوت یک پیوستار دیده میشوند (سوکا،۲۰۰۵).
اهداف پیشگیری، درمان و غنی سازی( ارتقاء ) میتواند کمک به فرد باشد تا در جهت مسیر های سازنده حرکت کند. اینکه درمان باشد یا پیشگیری اغلب صرفاً یک کارکرد زبانی و زمانی است، برای مثال اگر به یک زوج در اوایل ازدواج مهارتها را نیاموزید میتوان بعداً هنگام ضعیفشدن رابطه، یا ناتوانی در حل تعارضات زناشویی این کار را انجام داد. اگر در ابتدا این کاررا انجام نشود، این امکان هست که اشکال مختلفی از آسیب پدید آید و آموزش الگوی جدید را سختتر و پیچیدهتر نماید. دراین حالت درمان بیشتر از پیشگیری به کار می رود، ولی اگر در ابتدا این کار انجام شود میتوان گفت، پیشگیری و غنیسازی صورت گرفته است(سیندر،۲۰۰۰).
۲-۴-۳- شیوه های مداخله
مهارتهای ایجاد شده در R. E مهارتهایی هستند که برای کمک به ارضای شدیدترین تمایلات خانواده ها، و تقریباً در همهی فرهنگها کاربرد دارند. این تمایلات شامل عشق، دلسوزی، تعلق، اعتماد، وفاداری، امنیت و لذت هستندکه در بین بقیه از اهمیت بیشتری برخودارند. اگر هر شرکت کننده این تمایلات رابرای همسرش و برای سایر اعضای خانواده ارضا کند، به عنوان یک کارکرد روانی-اجتماعی اساسی که در روابط رمانتیک صورت گرفته، تلقی می شود که با ایجاد یک جو مراقبتی پایدار، عشق و صمیمیت، عزت نفس و رشد روانی فردی هر یک از اعضا را تقویت می کند. پاسخهای دلسوزانه میتواند عامل بسیار مهمی در ارتقای امنیت و پایداری پیوند زناشویی، و ایجاد روابط صمیمانهی سازنده و پایداری برای رشد شخصی باشد. به عبارتی از دیدگاه R. E آنچه در بلند مدت مهم است و در دوره های R. E بدست میآید روابط زوجی سالم، توانایی حل مساله به روشی دو سونگر و منصفانه، توانایی حفظ جو مراقبتی در طول بحث و حل مساله، توانایی اتخاذ دیدگاه فرد دیگر، توانایی تعامل با دیگر شرکت کنندگان، توانایی به وضوح دیدن خود و دیگری( بدون سوگیری)، توانایی مانع شدن یا کاهش دادن چرخه ها ی تعامل منفی-منفی و خشم، توانایی تغییر در الگو های رفتاری مورد انتظار فرد، کمک به فرد جهت رسیدن به تغییرات مطلوب مورد انتظار خودش و کمک به شریک خود تا تغییراتی را که میخواهد انجام دهد. اینها هم تغییراتی هستند که از طریق تسلط بر مهارتهای برنامه R.E ایجاد می شوند. سایر جوانب ایجاد و تداوم روابط در نظر گرفتن تصویر کامل هنگام بحث بر سر یک تعارض یا مشکل را شامل میشود. در این شرایط جنبهی ناقص وخیلی رایج، از قلم انداختن افکار و احساسات مثبت در مورد طرف مقابل است. با ایجاد پنداشت مثبت، افکار و احساسات منفی زیر افکار و احساسات مثبت پوشانده میشود و رابطهای دوستانه ایجاد میشود. در یک رابطه دوستانه انگیزه برای تغییرخیلی افزایش مییابد(گینزبرگ، ۲۰۰۰).
یک اصلی اساسی که موجب تغییر ساختاری در رفتار و ارتباط می شود این است که احساسها و عواطف مهم صادقانه ابراز شوند، به طوری که عزت نفس طرف مقابل تهدید نشود. بدین سان فرد یاد میگیرد که خود را به روش دلسوزآنهای ابراز کند. این حالت نوعی از ابرازگری است که طی آن توانایی فرد برای فهم و پذیرش افکار و احساس گوینده بهبود می یابد و تفاهم دلسوزانهتر و پذیرش بالاتری را به گوینده انتقال می دهد، و این هم به نوبه ی خود گوینده را راحتتر میکند تا به صورت باز و صادقانه و دلسوزانه خودش را ابراز کند. در حقیقت صداقت و دلسوزی دو ارزشی هستند که از طریق R. E ارتقا یافته و تقویت میشوند. کاربرد صحیح اینها در روابط بین فردی، فرد را به ارتقای ارزش سوم یعنی منصفانه بودن هدایت می کند. در برنامه ها و درمان های R. E زوجها ۹ مهارت به هم پیوسته را یاد می گیرند که کیفیت روابط را افزایش میدهد. استفاده از این مهارتها تعاملات را به احترام، فهم، همکاری و مراقبت دو طرفهی بیشتری هدایت میکند. در ادامه تعریف کوتاهی از هر مهارت ارائه میشود. به دلیل کمبود جا در این بخش به شرح رهنمودهای خاصی که برای هر مهارت تعریف شده است و به شرکت کنندگان آموخته می شود میپردازیم، این مهارت ها در حکم قواعد بازی هستند. زمانی که قواعد پیگیری و دنبال شوند، رفتار ماهرانه ایجاد میشود. مهارت ابرازگری شرکتکنندگان را قادر به فهم بهتر منابع استرس، نیازها و تمایلاتشان میسازد و به طریقی که کمترین احتمال ایجاد و اکنش های دفاعی، اضطراب، خصومت و تعارض وجود داشته باشد و بیشترین احتمال فراخوانی فهم همدلانه، همکاری و حمایت وجود داشته باشد، قادر به ابراز گری در مقابل دیگران می شوند. مهارتهای تخصصی، افراد را در فرایند حل تعارض و حل مساله به صورت سریع و موفقیتآمیز و با اضطراب کمتر، یاری میکند. مهارت همدلانه، مشارکت کنندگان را برای فهم دلسوزانهی بیشتر از نیازهای مراجعان در زمینه های نیازهای هیجانی، روانشناختی و نیازهای بینفردی و تمایلات دیگران و فراخوانی رفتارهای باز، صادقانه، قابل احترام و اعتماد، مشترک، رفتارهای هم حسی، نظارتی و صمیمی با دیگران با سرعت و میزان بیشتر آماده می سازد. مهارت بحث و مذاکره به زوج ها برای حفظ فضای هیجانی( عاطفی) مثبت آموخته میشود، تا زمانی که از موضوعات مشکل بحث میشود، از این طریق از افزایش خشم جلوگیری شود. زیرا برای فهم احساسات عمیق و ریشهی موضوعات لازم است که موضوعات مشکل به صورت جامع تر و موفقیتآمیزتر حل شود(سوکا، ۲۰۰۵).
مهارت تسهیلکننده(آماده سازی) شرکتکنندهها را در خروج از مارپیچ ارتباط منفی- منفی توانمند میکند و آنها را قادر به استفاده از مهارتهایR. E میکند. مهارت حل مساله یا تعارض شرکت کننده را در ایجاد راه حل های خلاقانه برای مسایل قادر میسازد. یعنی راه حلهایی که بیشترین میزان ارضای نیازهای دو طرفه را دربر داشته باشند و عملی و قابل تداوم باشند. مهارت تغییر خود شرکتکنندهها را قادر میسازد رفتارهای نامطلوب خود را بر طرف کرده یا کاهش دهند و یا رفتار های مطلوب را افزایش دهند تا اینکه بتوانند در رسیدن به آنچه که شریکشان می خواهد و یا رسیدن به چیزی که برای خودشان تعیین کرده اند، به توافق برسند. از طریق مهارت کمک به تغییر دیگران شرکت کنندگان میتوانند به دیگران برای تغییر نگرشها و احساسات و رفتارهایشان کمک کنند، تا اهداف و توافقات فردی و بین فردی خودشان را محقق سازند. مهارت نگهداری یا تدوام شرکتکنندگان را برای حفظ سطوح بالای مهارتها در طول زمان آماده میسازد. ما معتقدیم که عامل عمده ی این تلقی ، روشی است که شرکت کنندگان به اظهار ات خود ابراز گرانه ی شریک خود فکر می کنند و پاسخ می دهند(جورنی و سوکا، ۲۰۰۴).

شکل(۸-۲) نشان می دهد که چگونه ۹ مهارت R. E می توانند برای ارتقای روابط زوج ها به کار روند و در صورتی که بدرستی آموخته شده و در موقعیت های مختلف در طول زمان به کار روند به خوبی می توانند سلامت جسمی و روانی مورد انتظار را ایجاد کنند. شکل(۲-۸) نشان می دهد که R. E سعی دارد تغییرات مثبت و یا در عواطف ، شخصیت و رفتار ایجاد کند که همگی با همدیگر تغییراتی را در یک مدل پیوسته ی منسجم نشان دهند. شکل این روند را با ترسیم موارد ذیل نشان می دهد. در صحبت های منزل، همچنان که زوجین بر روی موضوعی برای ارتقای روابطشان، یا حل مسالهای کار میکنند، مهارت همدلی، دلسوزی و ارتباط، اعتماد، صداقت و احترام بین آنها را افزایش می دهد. مهارت ابرازگری تخلیهی هیجانی و ابراز عواطف مثبت را افزایش می دهد. مهارت بحث و مذاکره به زوجین اجازه می دهد که بر تمرکز خود ادامه داده و به ریشهی مشکل دست یابند، حتی زمانی که بحث آنها انواع تعارضات سخت و رنجآور و اضطرابزا را به دنبال دارد. در حالت کلی شریکها به همدیگر کمک میکنند تا به استفاده از مهارت به صورت توافقی و مشترک ادامه دهند. تمام این عوامل و به ویژه همدلی و تخلیهی عاطفی ساختارمند و توانایی درک شریک در زمینه ی دوست داشتن(که در میان چیزهای دیگر پوشانده میشوند) تمایلی برای کمک به شریک برای برآوردهکردن نیازهایش ایجاد میکند. بعضی اوقات خود حرف زدن تمام آن چیزی است که برای حل تعارض یا مسئله نیاز است، زیرا حل مسئله چیزی نیست که نیاز به ایجاد الگو های جدید برای هر کدام یا هر دوی شرکت کنندگان داشته باشد. وقتی الگوی رفتاری جدیدی نیاز باشد، مهارت حل مسئله یا حل تعارض به زوجین کمک میکند تا به توافق صریحی برسند که حتی المقدور تمام نیازهای آنان را برآورده کند و اغلب در مورد اینکه چه چیزی و چه زمانی و چگونه انجام شود توافق صورت میگیرد. در چنین مواردی توافق بیشتر منجر به گسترش موثر مهارتهای خود تغییری و مهارت های کمک به تغییر دیگران برای رسیدن به تغییرات حقیقی و پایدار در زندگی میشود. در صورت تمایل، هر کدام از افراد میتوانند رفتارهای جدیدی را با سایر افراد و در موقعیت های دیگر از طریق مهارت تعمیم گسترش دهند. این انتقال و تعمیم فی نفسه برای کاربرد مهارتهای R. E در زندگی روزمره به کار می رود. در نتیجه هماهنگی، صمیمیت و رضایت ارتباطی بالاتری ایجاد میشود. به علاوه مشارکتکنندگان از طریق انتقال و تعمیم می توانند با حفظ تغییرات مثبت، سایر روابط مهم خود را نیز ارتقاء بخشند. این بدین دلیل است که آنها یادگرفتهاند که چگونه از این مهارتها به صورت یک طرفه استفاده کنند، حتی زمانی که شریکشان با این مهارتها آشنا نیست. به این ترتیب آنها یاد میگیرندکه چگونه روشی را که دیگران با آنها برخورد میکنند، تغییر دهند و منابع عمدهی استرس را حل کنند. شرکت در این مهارتها تغییرات شخصیتی عمدهای ایجاد میکند و در کل می تواند در ارتقای سلامت روانی و جسمی مفید باشد(جورنی و کاودو،۱۹۹۹).
در نهایت باید به این نکته توجه داشت که آر،ای شامل مهارتهایی است که از طریق اصلاح رفتار هدایت می شوند و مهارت هایی را بدان می افزایند تا شرکتکنندگان بهتر بتوانند به خودشان و به دیگران در تغییر رفتار کمک نمایند. بنابراین مهارت های R. E در زمینهی رفتارهایی مثل سیگارکشیدن یا مصرف مواد و الکل، نیز کاملاً کاربردی است (سوکا،۲۰۰۵).
۲-۴-۴- ترکیب و چارت زمانی برنامه های R. E
برنامههای غنیسازی، پیشگیری از مسئله و درمان R. E می تواند با افراد، یک زوج، یا یک خانواده و یا با گروهی از افراد و زوج ها و خانواده ها استفاده شود. قالب و چارت زمانی انعطافناپذی وجود ندارد. برنامه های غنیسازی و پیشگیری از مشکل می توانند به دو بخش یک روزه تقسیم شوند که در روز اول مهارت های اصلی و محوری و روز دوم برای مهارتهای پیشرفته میباشد و یا در دو روز متوالی مثل تعطیلات آخر هفته انجام شود. همچنین در یک سری نشستهای هفتگی نیز قابل اجرا میباشد. این نشست ها دو ساعت در هفته و به مدت ۱۰ الی ۱۵ هفته طول میکشد. موارد دیگر اشکال زمانی شکل نیم روزی است که از ۱ الی ۴ هفته به طول می انجامد. اگر چه قالب های یک روزهی بلند مدت برای بسیاری از زوجها راحتتر است، ولی برای یک برنامه اهمیت زیادی دارد که در طول چند هفته تداوم یابد. در این حالت فرصت بیشتری برای بررسی مهارت ها در خانه وجود دارد. و مهمتر اینکه به زوجین این امکان را می دهد که فرصت بیشتری داشته باشند تا این مهارت ها را برای حل مسئله و گسترش مهارتها در خانه به کار برند. به علاوه نتیجهی مستقیم مفیدی که بدست میآید این است که فضایی خارج از جلسات فراهم میکند و همچنین فرصتی برای استفادهی بیشتر از فرصتها و شکلهای دیگر کاربرد مهارتهای آموخته شده، فراهم میکند. مثلاً تکالیف منزل به دلیل این که در زندگی روزمره به کار میروند امکان بازبینی، نظارت و ارزشیابی فراهم میآورند(سوکا، ۲۰۰۵).
۲-۴-۵- قالبهای زمانی جلسات R. E
جلسات درمانی R. E دارای اشکال ذیل می باشد: ماراتون (۱ تا ۲ روز متوالی در هفته). مینی ماراتون(۳ تا ۴ ساعت)، جلسات هفتگی( معمولاً ۱ ساعت)، تک جلسه( ۵۰ دقیقه). جلسات ماراتون و مینی ماراتون به ویژه برای مراجعان حرفهای مفید است(که ممکن است ۲ روز تحت مراقبت بودن را نتیجه بخشتر و مفیدتر از کمتر ۲ روز بدانند). برای مراجعینی که از خارج شهر میآیند و مراجعینی که مسافت زیادی را طی میکنند، و نیز حل بحرآنها و تصمیمگیری در مورد چگونگی آشتی دادن بسیار خوب میباشد. درمان R. E از طریق تلفن نیز قابل اجرا است (سوکا،۲۰۰۵).
۲-۴-۶- سبک های درمان R. E:
روش حل بحران زمانی به کار می رود که بحرانی وجود دارد که باید در عرض ۵-۱ ساعت حل شود. به خاطر اینکه زمان محدودی برای درمان وجود دارد، و یا به دلیل اینکه مشکل باید قبل از تاریخ خاصی که تعیین شده است حل شود، یا به دلیل نیازهای یک یا چند تن از اعضای خانواده این روش برای حل یک تعارض، بسته به مهلت تعیین شده در یک تا ۵ ساعت طراحی شده است، که میتواند به شکل جلسات ماراتن یک یا دو هفتهای، یک روزه یا نیم روزه باشد. درمانگر نقش مراجع را در طولانی مدت در نظر می گیرد و از روش های درمانی خاص R. E استفاده مینماید که شدن (یا تبدیل شدن) و شستشو دادن نامیده میشوند و در بخشهای بعدی توضیح داده میشوند. این درست است که شروع مراجعان به کار روی مشکلات جدی خود بسیار سریعتر از زمانی است که منتظر بمانند تا اینکه کاملاً مسلط بر مهارتهای هستهای و محوری R. E شوند و باعث صرفهجویی در وقت می شود ولی این خطر را ایجاد می کند که مراجعان نتوانند به صورت کامل و مطمئن مثل روش زمانبندی شده مهارتها را یاد بگیرند. در سبک زمانبندی شده بر اساس اطلاعات بدست آمده در زمان پذیرش، از چگونگی مدت زمانی که صرف مراجعان برای حل مساله اصلی آنها می شود و آنها می توانند از مهارت ها در زندگی روزمره خود استفاده کنند برآوردی صورت میگیرد. سعی براین است که از آنها تعهدی برای یک بازهی زمانی مشخص گرفته شود. معمولاً این زمان بین ۲۰-۱۰ ساعت است، اما این زمان می تواند طولانیتر شود، بویژه اگر مشکلات با هم ترکیب شده باشد( مثلاً احتمال نیاز به تخلیهی هیجانی گسترده به خاطر آسیبهای زندگی، یک پیشامد با عواقب نامعلوم، ترک مکان قبلی و جابجاشدن، سوء استفاده از مواد و الکل). زوج میداند که این براورد با این فرض ایجاد شده که آنها خارج از جلسهی درمان بر روی یادگیری مهارتهای R. E کار کنند و هنگامی که بر این مهارتها تسلط یافتند، مسائل و تعارضهایشان را حل نمایند. در رابطه با پذیرش این روشها انعطاف وجود دارد. برای مثال شخصی ممکن است با روش زمانبندی شده شروع کند و به دلایل مختلف تصمیم بگیرد به روش حل بحران بپردازد و از این فرمت استفاده کند یا فردی ممکن است بعد از حل بحران اولیه، به روش زمانبندی شده بپردازد(جورنی و کاودو^[۷۱]، ۱۹۹۹، جورنی و سوکا،۲۰۰۴) .

۲-۴-۷- روش های مداخله
یکی از نشانه های مهم برای فهم فرایند R. E این است که زمانی که مهارتهای پایه آموخته میشوند و کار در مراحل اولیه است، هرگز به مراجعان اجازهی برخورد ناشیانه و بدون تجربه با مسائل داده نمیشوند. وقتی یکی یا هر دو نتواند ماهرانه برخورد کند درمانگر به عنوان مربی مهارتها، از روش های رفع ایراد، سرمشق دهی، شدن و شستشو دادن استفاده میکند( این مهارت ها در بخش های بعدی توضیح داده میشوند). همچنین مهم است که دانسته شود که بعد از آموختن مهارتهای پایه تعاملات تقریباً مخصوص بین شریکها میباشد. مهارت بحث و مذاکره تضمین میکند که هر دو شریک زمانی که خود را ابراز میکنند، همدلی دریافت مینماید. این هم به نوبهی خود باعث میشود که در تمام مدت صحبت، هر کدام از شریکها در مقابل دیگری یکی از دو سبک رفتاری را که قابل ادغام در همدیگر نیست، بکار برد. یعنی این که یا از روش همدلی یا از روش ابرازگری استفاده میکنند طوری که زمانی که یکی ابرازگر است، دیگری پاسخ همدلانه میدهد و برعکس. رهنمودهای بحث و مذاکره به آنها نشان می دهد که چگونه به روش سازنده و هماهنگ از یک حالت به حالتیی دیگر بروند، طوری که همزمان به نیازهای عاطفیشان هم پرداخته شود. وقتی به شرکتکنندگان یک مهارت R. E آموخته میشود، عموم مراحل زیر در قالبهایی به کار برده میشود که بیش از یک روز یاآخر هفته طول می کشد:
۱- ارائه دلیلی عقلانی برای یک مهارت و اینکه چگونه می تواند برای رسیدن به اهداف ارتباطی کمک کند.
۲- ارائه ی تکالیف خواندن برای مطالعه ی مهارت های پایه R. E شامل: الف)راهنمای برنامهی غنی سازی روابط( جورنی ، ۱۹۹۱)، یا راهنمای کمکی غنیسازی روابط(جورنی، ۱۹۹۱)؛ ب) برنامهی شنیداری غنیسازی روابط( جورنی ، ۱۹۹۴) و ج ) نوارهای سمعی غنی سازی روابط( جورنی و اگلسنگ^[۷۲]، ۱۹۸۱).
۳- استفاده از نوارهای ویدیویی یا نقش بازیکردن زنده در جلسه برای نشان دادن مهارت

1. 1. طراحی و پاسخ دادن به سوالاتی در مورد قسمتهای مختلف مهارت

1. 1. نظارت بر زوجین در تمرین مهارت، با کار بر روی موضوع خاصی که برای زوج اهمیت دارد.

1. ارائه تکالیف منزل برای تمرین هر مهارت، که کاربرد غنی سازی روابط را در خانه نشان میدهد

انگیزه­ای که باعث شروع فعالیت در زمینه باززایی گیاه در شرایط درون شیشه گردید را می­توان به وقایعی که در شرایط طبیعی^[۲۴] بوقوع می­پیوندد جستجو نمود. در قرن هجدهم، فردی به نام دوهامل دو مانسو^[۲۵] با برداشتن بخشی از پوست درختان مشاهده کرد که در محل زخم، کالوس^[۲۶] تولید می­ شود (گاسرت^[۲۷]، ۱۹۸۵؛ بانگا^[۲۸] و وانادرکس^[۲۹]، ۱۹۹۲). مشاهدات وی اولین فعالیتی بود که در زمینه کشت­بافت انجام شد ولی از آنجایی که در آن زمان نظریه کشت­بافت عنوان نشده بود، به کشفیات او توجهی نشد، به همین دلیل، نتایج فعالیت­های دوهامل را به عنوان پیش تاریخ کشت بافت مطرح می­ کنند (گاسرت، ۱۹۸۵).
در حقیقت تاریخچه کشت­بافت از زمانی آغاز شد که نظریه پر­توانی^[۳۰] سلول­های گیاهی عنوان شد. این نظریه توسط اسکیلیدن^[۳۱] و اسکووان^[۳۲] مستقلا بیان شد (افشاری­پور، ۱۹۹۳). این نظریه ادعا می­ کند سلول­های گیاهی از نظر داشتن کلیه اطلاعات لازم جهت ایجاد یک گیاه کامل، مستقل هستند و در اصل هر سلول گیاهی قادر است به گیاه جدیدی تبدیل شود (باجاج^[۳۳]، ۱۹۸۷؛ بارون^[۳۴] و فین­اگولد^[۳۵]، ۱۹۹۰).
از آن پس فعالیت زیادی برای تولید کالوس و اثبات نظریه پر­توانی سلول­های گیاهی انجام شد ولی نظریه تئوریکی کشت سلول­ها نهایتا توسط گیاه­شناسی آلمانی به نام هابرلنت^[۳۶] در سال ۱۹۰۲، مطرح شد. وی معتقد بود که یک محیط غذایی مصنوعی می ­تواند شرایط رشد و نمو و تکثیر را همانند شرایط طبیعی برای گیاه فراهم کند و این باعث توسعه یک سلول به یک گیاه کامل می­ شود (اسکیلد-رنت­اسکلر^[۳۷] و اسکمیدیش^[۳۸]، ۱۹۸۴).

در اوایل قرن بیستم، عموما فعالیت­هایی که در زمینه کشت سلول انجام می­گرفت با شکست روبرو می­شد ولی چشم­انداز روشن، زمانی ایجاد شد که برای اولین بار کشت اندام با موفقیت انجام شد. این موفقیت توسط رابینز^[۳۹] ۱۹۹۲ در امریکا بدست آمد (افشاری­پور، ۱۹۹۳؛ باجاج و ساپوری^[۴۰]، ۱۹۸۸)، به همین دلیل رابینز را اولین فردی که چندین مرحله بازکشت^[۴۱] از ریشه ­های جدا شده بدست آورد، می­دانند (افشاری­پور، ۱۹۹۳؛ گاسرت، ۱۹۸۵). علیرغم این موفقیت، کشت­های وی بطور کامل زنده نمی­ماند. علت این شکست را در نوع ماده گیاهی انتخابی مورد کشت وی دانسته ­اند. اگر رابینز از ریشه گیاهان دولپه استفاده می­کرد، احتمالا موفقیت بیشتری بدست می ­آورد زیرا هموطن او وایت^[۴۲] ۱۹۳۴ توانست با بهره گرفتن از محیط­های کشت مشابه ولی با بهره گرفتن از ریشه گوجه­ فرنگی، کشت­های کاملی بدست آورد و آن­ها را به مدت طولانی زنده نگه دارد (گاسرت، ۱۹۸۵).
موفقیت دیگر وایت این بود که متوجه شد انتقال نوک ریشه از کشت اول به محیط کشت جدید، بافت­های سالمی بدست می­دهد، در حالی که کشت­های اول آلوده به ویروس بودند. هجده سال بعد، این واقعیت که نقاط مریستمی نوک ریشه و ساقه عاری از ویروس هستند، کشف شد (گاسرت، ۱۹۸۵).
فراز مهم دیگر در تاریخ کشت بافت زمانی حاصل شد که جنین­های ارکیده استریل در شرایط درون شیشه بر روی محیط کشت ساده رشد کردند و این کار ثابت کرد رشد و توسعه گیاه می ­تواند بدون همزیستی با سایر اندام­ها امکان پذیر گردد (باجاج، ۱۹۸۷).
در رابطه با کشت جوانه، فعالیت­هایی توسط رابینز ۱۹۹۲ و وایت ۱۹۳۴ انجام گرفت ولی هر دو، نتایج ضعیفی بدست آوردند. لو^[۴۳] در سال ۱۹۴۵ موفقیت­هایی در زمینه کشت جوانه­های مارچوبه بدست آورد (باجاج، ۱۹۸۷)، ولی بال^[۴۴] در سال ۱۹۴۶ در مقاله­ای که انتشار داد بیان کرد با کشت قسمتی از مریستم ساقه، توانسته است به یک گیاه کامل برسد. به همین دلیل بال را به عنوان پدر ریزازدیادی و تکثیر می­شناسند (گاسرت، ۱۹۸۵).
مرحله مهم دیگر در تاریخ کشت­بافت، کشف اکسین^[۴۵] بود. توسط ونت^[۴۶] در سال ۱۹۲۶ کشف شد. این هورمون ایندول استیک اسید^[۴۷] (IAA) بود که در سال ۱۹۳۴ خصوصیات آن توسط کوگل^[۴۸] و همکاران ۱۹۳۴ بر روی گیاه تعیین شد. نهایتا گاسرت و وایت در سال ۱۹۳۴ مستقلا ولی به طور همزمان، از اکسین جهت تولید کالوس بر روی اندام گیاهی کشت شده و تداوم رشد آن استفاده کردند. قبل از این، تولید کالوس بدون استفاده از اکسین امکان پذیر نبود (اسکیلد-رنت­اسکلر و اسکمیدیش، ۱۹۸۴؛ گاسرت، ۱۹۸۵؛ باجاج، ۱۹۸۷).
با شناخته شدن اثرات اکسین، فعالیت­های زیادی در ایجاد کالوس بر روی گیاهان دولپه­ای انجام شد و موفقیت­هایی نیز حاصل شد که این نتایج ناشی از حساسیت کامبیوم^[۴۹] به اکسین بود. یعنی تنها ماده­ تنظیم کننده­ رشدی که تا آن زمان شناخته شده بود. علیرغم این مطلب، کاربرد اکسین در کشت گیاهان تک لپه­ای نتیجه بخش نبود و با شکستی که در تلاش­ های اولیه ایجاد گشت، مشخص شد که اکسین نمی­تواند از کشت بافت گیاهان تک لپه­ای حمایت کند (گاسرت، ۱۹۸۵).
در سال ۱۹۴۰ بِلَکِسلی^[۵۰] سعی کرد هیبریدهایی^[۵۱] از گونه­ های مختلف تاتوره بدست آورد. با توجه به این­که لقاح با موفقیت انجام می­شد ولی جنین پس از مدتی از بین می­رفت. وی معتقد بود مادگی اطراف جنین بر روی آن اثر سوء دارد و پیشنهاد کرد که جنین، خارج از مادگی کشت داده شود. برای این منظور، آندوسپرم^[۵۲] مایع نارگیل (شیره نارگیل) به عنوان محیطی مناسب برای رشد جنین، مطرح شد (اسکیلد-رنت­اسکلر و اسکمیدیش، ۱۹۸۴؛ گاسرت، ۱۹۸۵؛ باجاج، ۱۹۸۷). آزمایشات اولیه با این ماده موفقیت­آمیز بود و در نهایت ون آوربیک^[۵۳] و همکارانش در سال ۱۹۴۱ توانستند هیبریدهای کامل تاتوره را بدست آورند. با مشخص شدن اثر شیره نارگیل، آزمایشات زیادی با بهره گرفتن از آن انجام شد. گاسرت با بکار­گیری شیره نارگیل در کشت کامبیوم هویج، تکثیری به مراتب بیش از اکسین بدست آورد. مورل^[۵۴] ۱۹۵۰ با بهره گرفتن از این ماده توانست رشد زیادی در کشت بافت تک لپه­ای­ها مشاهده کند (گاسرت، ۱۹۸۵).
با بهره گرفتن از این کشف جدید، کشت بافت به تمام گروه ­های گیاهان آوندی توسعه یافت. ولی این سوال که شیره­ی نارگیل حاوی چه ماده­ای است که دارای حالت تحریک کننده ­ای متفاوت با اکسین است، مطرح شد. برای پاسخ به این سوال، درصدد پی بردن به خصوصیات شیمیایی این ماده برآمدند. پس از تقطیر شیره­ی نارگیل و آزمایشات متعدد بر روی آن، نهایتا ساختمان شیمیایی این ماده فعال غیر­اکسینی موجود در بافت­های گیاهی توسط اسکوگ^[۵۵] و همکارانش در سال ۱۹۴۸ شناخته شد. وی ثابت کرد که آدنین^[۵۶]، تقسیم سلولی را تحریک کرده و تشکیل جوانه در بافت­های توتون را ایجاد می­ کند (گاسرت، ۱۹۸۵).
در آن زمان دخالت آدنین در تقسیم سلولی مشخص شده بود و اسکوگ تصور می­کرد که شیره­ی نارگیل محتوی ماده­ای شبیه به آدنین است که قادر به تکثیر بافت می­باشد. وی توسط همکارانش آزمایش­هایی با عصاره اسید نوکلئیک اسپرم ماهی، گوساله و مخمر انجام دادند و نهایتا موفق شدند از عصاره­ی مخمر اتوکلاو شده، یک مشتق از آدنین به نام کینتین^[۵۷] را استخراج کنند (افشاری­پور، ۱۹۹۳). این ماده در حضور IAA باعث تکثیر سلول­های توتون و تشکیل جوانه می­شد (گاسرت، ۱۹۸۵). آن­ها هم­چنین بیان کردند خصوصیت تحریک جوانه توسط کینتین ناشی از اثر متقابل بین کینتین و اکسین است. انتشار این نتیجه منجر به آزمایش­هایی شد که نهایتا مشخص کرد ایجاد ریشه و ساقه مشروط به تعادل بین این دو ماده است، بدین معنی که نسبت بیشتر اکسین به کینتین باعث تولید ریشه و نسبت کمتر تولید ساقه را سبب می­ شود (وانگ^[۵۸] و هو^[۵۹]، ۱۹۸۵؛ گاسرت، ۱۹۸۵).
این نظریه می­توانست در رابطه با توتون کاربرد داشته باشد ولی عمومیت دادن آن برای تمام گیاهان صحیح نبود. با کشف اسید جیبرلیک^[۶۰] (GA₃) و آبسِسیک اسید^[۶۱] (ABA)، تئوری اسکوگ کامل گردید (گاسرت، ۱۹۸۵).
از آنجایی­که کینتین یک ماده مصنوعی و دارای فعالیتی شبیه به ماده موجود در شیره نارگیل بنام سیتوکینین^[۶۲]بود، بنابراین تحقیقات برای یافتن سیتوکینین طبیعی همچنان ادامه داشت. اولین گام در این زمینه توسط میللر^[۶۳] در سال ۱۹۶۱ برداشته شد، وی مشخص کرد در اندوسپرم جوان ذرت ماده­ای با خصوصیات شبیه سیتوکینین وجود دارد. این ماده زآتین^[۶۴] نامیده شد. زآتین توسط لسام^[۶۵] ۱۹۶۳ جدا شد و توسط شنون^[۶۶] و مک­دونالد^[۶۷]، ساختمان مولکولی آن مشخص گردید. نهایتا، آن­ها ثابت کردند که سیتوکینین شیره­ی نارگیل در واقع ریبوزیل زآتین^[۶۸] می­باشد. این نتیجه در سال ۱۹۷۵ مورد تایید دروز^[۶۹] و ون­استادن^[۷۰] نیز قرار گرفت.

• ریزازدیادی سیب­زمینی:

زمانی که تعداد زیادی گیاهچه دارای ژنوتیپ مطلوب با حداکثر سلامت از نظر عوامل بیماری­زا، در مدت زمان کوتاهی مورد نیاز باشد، اغلب از کشت گره برای تکثیر سریع استفاده می­ شود. سیب­زمینی یکی از گیاهان الگو جهت انجام آزمایشات کشت­بافت می­باشد که به دلیل توان باززایی بالا، تولید گیاهچه این گیاه از طریق کشت بافت در سطح بسیار وسیع صورت می­گیرد (هاگ­من^[۷۱]، ۱۹۹۱؛ کریستوفر^[۷۲] و راجم^[۷۳]، ۱۹۹۶؛ آنددرید^[۷۴] و همکاران، ۱۹۹۹). در این تحقیقات، چپمن^[۷۵] در سال ۱۹۵۵ تکثیر سیب­زمینی و تولید ریزغده را در شرایط درون شیشه ­ای با بهره گرفتن از جوانه­های رویشی در محیط کشت وایت انجام داد (چپمن، ۱۹۵۵).
معرفی محیط کشت MS^[76] در سال ۱۹۶۲ موجب تحول زیادی در کشت­بافت و ریزازدیادی سیب­زمینی گردید (موراشیگ^[۷۷] و اسکوگ، ۱۹۶۲).
در تحقیقی اسپینوزا^[۷۸] و همکاران سال ۱۹۹۱ قطعات ساقه که دارای گره بودند را روی محیط کشت MS با ۲۵/۰ میلی­گرم در لیتر GA₃ و ۲ میلی­گرم در لیتر کلسیم پنتوتنات^[۷۹] کشت کردند که در طی ۳-۴ هفته، تعداد گره­ها ۶ برابر شد ولی زمانی که در محیط کشت مایع MS همراه با ۴/۰ میلی­گرم در لیتر GA₃ و ۵/۰ میلی­گرم در لیتر بنزیل آدنین^[۸۰] (BA) و ۱/۰ میلی­گرم در لیتر نفتالین استیک اسید^[۸۱] (NAA) کشت نمودند افزایش تعداد گره­ها ۱۰ تا ۲۰ برابر بود (زیمرمن^[۸۲] و همکاران، ۱۹۹۵).
استفاده از کشت بافت جهت ریزازدیادی سیب­زمینی در بسیاری از کشورها به ویژه برای تکثیر سریع، حذف عامل بیماری­زا، کنترل بیماری و اصلاح نباتات به دلایل ذیل خیلی سریع توسعه یافته است:

• تعداد زیادی گیاهچه عاری از بیماری در مدت زمان کوتاهی تولید می­ شود.

• تکثیر را می­توان در محیط کوچک با کنترل دقیق محیطی صورت داد، بنابراین تولید در تمام سال امکان پذیر است و علاوه بر این، انبار دارای نتاج تکثیر یافته، اغلب آسان است (استروک و ویرسیما، ۲۰۰۲).

• عوامل موثر در ریزازدیادی سیب­زمینی:

عوامل موثر بر رشد و نمو گیاه را در محیط آزمایشگاهی می­توان به دو دسته ژنتیکی و محیطی تقسیم نمود که عوامل ژنتیکی شامل خصوصیات ژنتیکی گیاه مورد نظر بوده و عوامل محیطی شامل موارد مختلفی از جمله عوامل فیزیکی و ترکیبات محیط کشت، شامل: آب، عناصر پرمصرف، عناصر کم­مصرف قندها و مواد آلی از قبیل تنظیم کننده­ های رشد، ویتامین­ها و غیره می­باشد (ادوین^[۸۳] و همکاران، ۲۰۰۸).
۱-۶-۱- ترکیبات محیط کشت:
محیط کشت­بافت گیاهی از اجزا مختلفی شامل آب، قند، مواد معدنی، آگار، ویتامین­ها، هگزیتول­ها^[۸۴] و تنظیم کننده­ های رشد گیاهی تشکیل می­ شود.
۱-۶-۱-۱- قند:
در شرایط درون شیشه ­ای، شرایط مناسب برای فتوسنتز مهیا نیست و یا اصولا به علت کمبود نور، فتوسنتز انجام نمی­ شود. بافت­های سبز در این شرایط به قدر کافی اتوتروف نیستند، بنابراین قند جزء بسیار مهمی در هر نوع کشت است. ساکارز یا گلوکز با غلظت %۵-۲ به طور معمول در کشت بافت استفاده می­شوند (کریکوریان^[۸۵]، ۱۹۹۵). اتوکلاو کردن می ­تواند موجب ایجاد تغییراتی در قندها شود با این حال در منابع علمی هنوز ابهاماتی در این رابطه وجود دارد (جاکوبسن^[۸۶]، ۱۹۸۱).
۱-۶-۱-۲- مواد معدنی:
مواد معدنی مورد استفاده گیاهان اصولا بر اساس میزان مصرف به دو دسته عناصر پرمصرف و کم­مصرف تقسیم می­شوند. انتخاب مخلوط نمک­های پر مصرف و کم مصرف، شدیدا به گیاه مورد مطالعه بستگی دارد. کاربرد محیط کشت موراشیگ و اسکوگ ۱۹۶۲ یا محیط کشت MS به دلیل این­که بسیاری از گیاهان به آن عکس­العمل مناسبی نشان می­ دهند، بسیار متداول است. عناصری مثل ازت، فسفر، گوگرد، منیزیم و کلسیم پر مصرف می­باشند که به میزان گرم در لیتر استفاده می­شوند. عناصری مثل آهن، منگنز، روی، بر، مس، مولیبدن و کبالت جزء عناصر کم مصرف بوده و به میزان کمتری در محیط کشت استفاده می­شوند (بلارمینو^[۸۷] و همکاران، ۱۹۹۴).
نیتروژن:
نیتروژن در متابولیسم اسیدهای آمینه و پروتئین­ها اهمیت دارد. بنابراین در رشد و تمایز نقش مهمی ایفا می­ کند. در شرایط طبیعی گیاهان، وجود نیتروژن بر رشد طولی ساقه و شکل ظاهری به نحو خاصی تاثیر می­ گذارد. در محیط کشت نیتروژن از طریق نمک­های نیترات و آمونیوم اسیدهای آمینه و فرآورده ­های آلی و پیچیده نظیر شیره نارگیل و کازئین هیدرولیز شده فراهم می­ شود. نیتروژن یکی از پرمصرف­ترین عناصر است. بیشتر گیاهان را بر ترجیح می­ دهند. اگر چه بعضی اوقات از اشکال نیتروژن آلی مانند اسیدهای آمینه استفاده می­ شود. به عنوان مثال L-گلوتامین متداول­ترین منبع نیتروژن آلی است ( کارلس^[۸۸] و همکاران، ۱۹۹۲). نیترات به دلیل این­که به سرعت جذب شده و وارد متابولیسم سلولی می­ شود یک منبع خوب نیتروژن به حساب می ­آید. به علاوه نیترات در محیط کشت غذایی به دلیل این­که روی تعدادی از فرآیندهای نمو اثر می­ گذارد دارای اهمیت است (جورج^[۸۹] و د کلرک^[۹۰]، ۲۰۰۸).
کلسیم:
کلسیم جزیی از دیواره سلولی، غشاها و لیگنین است که دارای فعالیت یونی سیتوپلاسمی و تحریک فیزیولوژیکی کمی است در نتیجه میزان تجمع، تعادل بین سلولی و انتقال آن در آوندهای چوبی پایین می­باشد. یک وظیفه مهم کلسیم حفاظت از غشای سلولی در برابر آسیب دیدن و پاره نشدن است. به­علاوه، کلسیم با تقسیم و بزرگ شدن سلول در ارتباط است. هم­چنین کلسیم در واکنش­های فیتوکرومی نقش داشته و با سنتز دیواره سلولی که توسط اکسین تحریک می­گردد، مرتبط است. کلسیم سیتوپلاسمی تنظیم کننده­ عمل هورمون­ها است و به طیف وسیعی از علایم محیطی از قبیل نور و حرارت واکنش نشان می­دهد. وجود کلسیم با غلظت بالا در محیط کشت اثرات سوء غلظت بیش از حد را که باعث عدم رویان­زایی غیرجنسی می­ شود، خنثی می­ کند. غلظت کلسیم در محیط کشت به دلیل این که دارای حلالیت کمتری در آب می­باشد اغلب کم است. چنین حالتی به کمبود کلسیم در بافت کشت شده می­انجامد. مشخصه بارز کمبود کلسیم نکروزه شدن نوک ساقه است (ادوین، ۲۰۰۸).
منیزیم:
منیزیم، فعال کننده آنزیم­ها یا محرک عمل آن­ها پس از شروع فعالیت است. هم­چنین یک عضو ساختمانی کلروفیل بوده و برای حفظ تمامیت ریبوزوم و اسیدهای نوکلئیک و استحکام غشاها ضروری است. منیزیم به شدت با کلسیم و منگنز در تقابل است (ادوین، ۲۰۰۸).
پتاسیم:
پتاسیم، فراوان­ترین کاتیون در سلول است که نقش مهمی در کنترل اسمزی ایفا می­ کنند. پتاسیم تعدادی از آنزیم­ های مهم سیتوپلاسم را که برخی از آن­ها در سنتز پروتئین و گلیکولز دخالت دارند، فعال می­ کند. پتاسیم سیتوپلاسمی برای حداکثر کردن فعالیت فتوسنتزی، کنترل فرایند انتقال غشایی و تنظیم pH سیتوپلاسمی لازم است. در واکوئل پتاسیم نقش مهمی در کنترل فشار تورژسانس دارد. در گیاهان با کمبود پتاسیم، کاتیون­هایی نظیر سدیم، منیزیم و کلسیم می توانند در کنترل تورم سلولی جانشین پتاسیم گردند. در محیط کشت که به طور مطلوبی بالانس شده، بافت­های کشت شده تجمع پتاسیم را بیش از سدیم ترجیح می­ دهند. در شرایط نامتعادل این تمایلات به شدت به جذب سدیم تبدیل می­گردد. غلظت پتاسیم در ساقه­ها و در برگ­های جوان بیشتر است. جذب پتاسیم با سیتوکینین­ها و نور تحریک شده و با ABA محدود می­گردد. کمبود پتاسیم می ­تواند منجر به تجمع پلی­آمین^[۹۱] گردد (ادوین، ۲۰۰۸).

۳

۲

۱

۳- ۷- روایی^[۱۰۰] و پایایی^[۱۰۱] ابزار جمع‌ آوری داده‌ها
روایی:
مقصود از روایی یا اعتبار آن است که وسیله اندازه‌گیری به واقع بتواند خصیصه مورد نظر را بسنجد. به عبارت دیگر ، مفهوم روایی به این سوال پاسخ می‌دهد که ابزار اندازه‌گیری تا چه حد می‌تواند خصیصه مورد نظر را بسنجد (سرمد و دیگران، ۱۳۸۵، ۱۷۰). اهمیت روایی از آن جهت می‌باشد که، اندازه‌گیری‌های نامناسب و ناکافی می‌تواند هر پژوهش علمی را بی‌ارزش و ناروا سازد. روایی در اصل به صحت و درستی اندازه‌گیری محقق برمی‌گردد.
در این تحقیق ، روایی ابزار جمع‌ آوری داده‌ها به روش اعتبار محتوا سنجیده شده است. اعتبار محتوا نوعی اعتبار است که معمولاً برای بررسی اجزای تشکیل دهنده یک ابزار اندازه‌گیری به کار برده می‌شود. اعتبار محتوای یک ابزار اندازه‌گیری به سوال‌های تشکیل‌ دهنده آن بستگی دارد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

اگر سوال‌های ابزار معرف ویژگی‌ها و مهارت‌های ویژه‌ای باشد که محقق قصد اندازه‌گیری آن را داشته باشد ، آزمون دارای اعتبار محتوا است (سرمد و دیگران ، ۱۳۸۵ ، ۱۷۱).
در این تحقیق به منظور اینکه پرسشنامه از ارزش روایی مناسبی برخوردار باشد ، در طراحی سؤالات مواردی نظیر ساختار پرسشنامه ، استفاده از جملات قابل فهم و بدون ابهام مد نظر بوده است.
پایایی:
برای تعیین اعتبار پایایی، به منظور شناسایی اینکه پرسشنامه تا چه اندازه نتایج یکسانی بدست می آورد از روش (آلفای کرونباخ) استفاده نمودیم و بدین منظور پاسخهای ۱۵ نفر مورد آزمون قرار گرفته تا سازگاری درونی آنها محاسبه شود. بر این اساس مقدار آلفای بدست آمده ۷۱% بوده از آنجا که طبق نظر (سکاران، ۲۰۰۱) آلفای کمتر از ۶/۰ معمولاً ضعیف، بین ۶/۰ و ۷/۰ قابل قبول و بیش از ۷/۰ خوب تلقی می شود آلفاهای بدست آمده خوب و پرسشنامه از اعتبار لازم برخوردار است.

۳- ۸- تجزیه و تحلیل داده‌ها :
۱- برای روش های توصیفی از جداول توزیع فراوانی و نمودارهای دایره ای در توصیف نمونه آماری براساس متغیرهای دموگرافیک پاسخ دهندگان (جنسیت، سن، سابقه، سطح تحصیلات) استفاده شده است.
۲- برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از روش تحلیل استنباطی استفاده شده که در روش تحلیل استنباطی نیز از روش تحلیل سلسله مراتبی AHP استفاده شده است.
۳-۸-۱- روش AHP
یک ابزار ریاضی در فرایند تحلیل سلسله مراتبی است. این روش نخستین بار توسط پرفسور توماس ال ساعتی (پرفسور دانشگاه PITSBURG ) ابداع و بکار برده شده است. اساس کار AHP بر پایه یک منطق کاملاً طبیعی بنا شده است. منطقی که بدون شک همه ما بارها و بارها آن را انجام داده‌ایم. مسأله اصلی را تا حد امکان به عناصر قابل مقایسه می‌شکند (این عناصر همان عوامل کمّی و کیفی تعیین کننده در تصمیم‌گیری هستند) عناصر به نسبت اهمیتشان طبقه‌بندی می‌شوند و با روش های شناخته شده ریاضی براساس بالاترین امتیاز محاسبه شده انتخاب می‌گردند. البته در مراحل اجرایی این روش به منظور تعیین عوامل و رتبه‌بندی معیارها از سه فاز عبور داده شده‌اند که عبارتند از : (فاضل زاده، عباس، ۱۳۸۳).
۳- ۸-۱-۱- طراحی یک سلسله مراتب:
جهت توصیف مسأله پیچیده از یک درخت موسوم به درخت تصمیم‌گیری استفاده می‌گردد. که این درخت واژه توصیفی گرافیکی از مسأله مورد نظر بوده و متشکل از سه سطح هدف ، معیارها و گزینه‌ها و بصورت هرم می‌باشد و ما سعی داریم برای رسیدن به رأس هرم مطلوبترین راه را پیدا نماییم.
در درخت تصمیم‌گیری سه نوع گره (محل اتصال شاخه‌ها) وجود دارد : اولین نوع گره که بالاترین نقطه درخت قرار می‌گیرد نقطه کانون یا گره هدف نامیده می‌شود. با تعریف هدف جهت ایده‌آل تصمیم‌گیری مشخص می‌شود. گره نوع دوم درخت ، گره ضوابط و معیارها (فاکتورها) می‌باشد. اینها همان عوامل و معیارهای مطرح در تصمیم‌ هستند.
گره نوع سوم که در پایین‌ترین سطح درخت دیده می‌شود مربوط به گزینه‌های تصمیم‌گیری یا راهکار است در واقع از میان این گره‌هاست که باید یک انتخاب صورت گیرد. نحوه اتصال گره‌ها بدین صورت است که هر گره سطح بالاتر به کلیه گره‌های سطح پایین‌تر خود که به نحوی مربوط به موضوع گره سطح بالاتر می‌شود متصل می‌شود (قدسی‌پور، ۱۳۸۱).
شکل کلی یک درخت بصورت زیر قابل نمایش است.
نمودار ۳- ۱- درخت سلسله مراتب تصمیم
تعداد عناصر موجود در هر سطح به هر اندازه می‌تواند باشد اما معمولاً این تعداد کوچک و بین ۵ تا ۹ عنصر برای هر سطح است. در مورد تعداد سطوح یک سلسله مراتب نیز محدودیتی وجود ندارد.
۳-۸-۱-۲- تعیین اولویتها :
نخستین گام در تعیین اولویتها مقایسه دودویی آنهاست (یعنی مقایسه عناصر بصورت جفت جفت با توجه به معیارهای معین) که شکل ترجیحی برای این مقایسه، ماتریس است، روش ماتریسی بطور منحصر بفرد، جنبه‌های دوگانه اولویتها یعنی جنبه‌های غالب و مغلوب را منعکس می‌کند. بعنوان مثال جدول زیر را در نظر بگیرید برای آغاز مقایسه دودویی، می‌بایست از بالاترین نقطه سلسله مراتب معیار C را انتخاب نمود تا بتوان اولین مقایسه‌ها را انجام داد.
جدول ۳- ۳- تعیین اولویتها

C

A1

A2

An

A1

۱

۵

–

–

هر چند انسان به حکم خلقت، در پذیرش یا عدم پذیرش آن آزاد است و هیچ اجباری در کار نیست. اما پذیرفتن و نپذیرفتن دین حق برای او متفاوت خواهد بود؛ اگر پذیرفت شاکر است و اگر نپذیرفت کفور.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

برگزیدن راه حق و تشرف به دین اسلام اختیاری است، اما بعد از قدم نهادن در این راه و قبول اسلام به عنوان آیین زندگی دیگر عمل به دستورات و معتقد شدن به معارف آن اختیاری نخواهد بود و فرد ملزم به رعایت تمام دستورات آن خواهد بود. از این رو قرآن کریم می فرماید:
«وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَهٍ إِذا قَضَى اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَهُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبیناً»^[۲۴۳]؛
«و هیچ مرد و زن مؤمنى را نرسد که چون خدا و فرستاده‏اش به کارى فرمان دهند، براى آنان در کارشان اختیارى باشد و هر کس خدا و فرستاده‏اش را نافرمانى کند قطعاً دچار گمراهىِ آشکارى گردیده است‏‏».
این «باید» در شریعت به معنای «جبر» و «سلب اختیار» نیست. بهترین دلیل برای این حرف، همین است که می بینید افرادی بین گناه و عبادت، آزادانه گناه را انتخاب کرده و آن را مرتکب می شوند. پس معلوم می شود کسی در انجام واجب و ترک حرام مجبور نیست.
راه شناخت اسلام هم کاملاً مشخص است. برای شناخت اسلام دو وسیله عمومی وجود دارد که همگان به آن توصیه شده اند: یکی عقل است و دیگری نقل.^[۲۴۴] اولی را براهین و ادله قطعی و مقبول تشکیل می دهد و دومی که خود به دو شاخه تقسیم می شود متشکل است از قرآن و عترت.
بر این اساس اگر کسی مطلبی را به اسلام نسبت داد که با یکی از اینها در ستیز بود به هیچ عنوان از او نمی پذیریم ولی اگر با عقل و نقل در تضاد نبود بلکه مورد تایید این دو بود دلیلی بر نفی آن نیست.
ثانیاً: در سراسر قرآن، عموم مشیت الهی به چشم می خورد که برای مثال می توان به آیه‌ی «وَ ما تَشاؤوُنَ الّا ان یَشاءَ اللهُ» اشاره کرد. قرآن یک کتاب توحیدی عجیبی است؛ یعنی همیشه بشر را از شرک دور می‌کند و اینکه کسی خیال کند در عالم حادثه‌ای رخ می‌دهد که از علم یا قدرت و یا مشیت خدا بیرون باشد را هرگز نمی‌پذیرد. این است که می‌بینیم عبارت « من یشاء» و « ما یشاء» در قرآن زیاد به چشم می‌خورد؛ یعنی جز آنچه خدا بخواهد چیز دیگری در عالم واقع نمی‌شود؛ ولی اینکه همه چیز به مشیت خدا است و چگونگی آن، تفسیر می خواهد.
جبریون یا به اصطلاح کلامی “اشاعره” از این آیات چنین نتیجه‌گیری می کنند که در عالم هیچ چیزی شرط هیچ چیزی نیست. بنابراین اگر قومی در دنیا سعادت پیدا می کند سعادت او مشروط به هیچ شرطی نیست، بلکه خدا خواسته است و اگر قومی در دنیا بدبخت شد نیز باید بگوییم، خدا خواسته است. همچنین در آن دنیا اگر مردمی اهل بهشت شدند، فقط به خاطر این است که خدا خواسته اینها اهل بهشت باشند، نه اینکه چون کار خوب انجام داده اند. درنتیجه، هیچ مانعی ندارد که خدا یک بنده‌ی صالح متقی مطیع را به جهنم ببرد و یک بنده‌ی عاصی گناهکار مشرک را به بهشت ببرد! چون خودش می‌خواهد و هیچ چیز در جهان هستی شرط هیچ چیز دیگر نیست! این گروه پنداشته‌اند که اگر غیر از این بگوییم با توحید و مشیّت عام خدا منافات دارد.
تعریف دقیق اختیار انسان در این بحث این است که انسان، دارای جاذبه‌های درونی مختلفی است که می‌تواند با فعالیت درونی خود، یکی را بر دیگری ترجیح دهد و آنرا انتخاب کند و این اختیار، ملاک تکلیف است. هر جا تکلیفی بود دلالت دارد که چنین اختیاری هست و به عکس: هر جا تکلیفی نبود، دلیل است بر اینکه چنین اختیاری وجود ندارد.
آیاتی داریم که با دلالت مطابقه و با صراحت، دلالت بر اختیار انسان می‌کند:
«قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ» ^[۲۴۵] «بگو حق از پروردگار است پس هر که بخواهد بگرود وهرکه بخواهدانکار کند.»
ثالثاً: شبهه‌های جبریون باطل است
جبریون با استناد به آیات دیگر قائل به جبری بودن مشیت و اراده ی انسان شدند از جمله آنکه می‌گویند: در کنار آیاتی که ذکر شد ، آیات دیگری هست که موجب توهم جبر است.
یک دسته از این آیات می‌فرماید که مشیت و اراده ی شما، محکوم مشیت خداست و مشیت خدا بر شما غلبه داردمانند آیه: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ» ^[۲۴۶] «تاخداپروردگار جهانیان نخواهد شما نیز نخواهید خواست»
این آیه ایهام دارد که اگر خدا بخواهد، در ما مشیئتی پیدا می‌شود و اگر نخواهد، ما نیز نخواهیم خواست و کاری انجام نمی‌دهیم. پس آنچه مؤثر است، خواست خداست و ما ابزار بی اراده‌ای بیش نیستیم.
دسته ی دیگر، آیاتی است که می‌فرماید : آنچه انسان انجام می‌دهد، باید به اذن خدا باشد نظیر آیه ی:
«وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَؤمنِ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ» ^[۲۴۷] «و هیچ کس را نرسد که جز به اذن خدا ایمان بیاورد»
یعنی حتی ایمان و کفر انسان محکوم اذن الهی است.
همچنین، آیاتی در مورد قضا و قدر وجود دارد دال بر اینکه آنچه انجام می‌دهید در کتابی نوشته شده و هیچ چیز خارج از حوزه‌های قضا و قدر الهی تحقق نمی‌یابد. نظیر آیه :
«وَکُلَّ شَیْءٍ أحْصَیْنَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ»^[۲۴۸] «و هر چیزى را در کارنامه‏اى روشن برشمرده‏ایم»
مقصود از «إِمامٍ مُبِینٍ» لوح محفوظ است. و برخى گویند که مقصود صحیفه‏هاى اعمال است و چون اثر آن مندرس و کهنه نمى‏شود «مبین» نامیده شده است.^[۲۴۹]
ولی اراده ی خدا و انسان، در عرض هم نیستند و اراده ی خدا جانشین اراده ی انسان نمی‌گردد، بلکه در طول یکدیگرند: کاری که با اراده ی انسان صورت می‌گیرد، این کار با مبادی و آثارش، «یکجا» تحت اراده ی خداست. کار ما، با اراده ی خود ما، رابطه علل و معلولی داردما باید اراده کنیم تا کاری انجام گیرد، تا اراده نکنیم، کار تحقق نمی‌یابد اما همین علت و معلول و نیز مبادی دیگر، همه، متعلق اراده ی الهی است. علت قریب و مباشر این کار، اراده ی انسان است پس اراده ی الهی در طول اراده ی انسان است.
با وجود رابطه سلسله وار علی و معلولی؛ اما همه محکوم اراده ی الهی هستند. اصولا کل نظام ، متعلق اراده ی الهی است; تا اراده ی الهی نباشد، این نظام، موجود نمی‌شود اگر اراده ی خدا نباشد، نه ما که مریدیم وجود خواهیم داشت و نه مرادی و نه اراده ای! زیرا چنانکه گفتیم اراده ی ما و خدا در طول یکدیگرند و منافاتی ندارد با این که همه ی این نظام بکلی متعلق اراده ی الهی باشد. این کلید حل همه ی این مسائل است، در اذن، مشیت، قضا و قدر و… که هیچکدام جانشین اراده ی انسان نیستند، بلکه نظامی است فراسوی نظام علت و معلول این جهان. آیاتی در مقام بیان توحید افعالی هستند و می‌خواهند انسان را از جهان که نسبت به خود و خدا دارد خارج کنند، آدمی خیال می‌کند در انجام کارهایش مستقل است، این توهم باطل است (و اکثر انسانها به آن مبتلایند). قرآن‌کریم می‌خواهد مردم را از این غفلت، بیدار کند تا گمان نکنند که مستقل‌اند و چه خدا باشد، چه نباشد و بخواهد یا نخواهد آنان هستند و کارشان را انجام می‌دهند، قرآن می‌خواهد نشان دهد که اراده ی الهی، فوق اراده ی انسانهاست:
«فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ» ^[۲۵۰] «اگرخدا میخواست قطعأ همه شماراهدایت می کرد»
ای آنان که کفر ورزیدید، گمان نکنید که با کفر ورزیتان، اراده ی شما بر اراده ی خدا غالب آمده، نه، چنین نیست، بلکه «لو شاء لهداکُم…» می‌تواند همه را جبراً هدایت کند ولی این را نخواسته است. خواست تکوینی خدا اینست که انسان از راه اراده ی خود کار کند.
پس این تعبیرات برای آنست که کفار گمان نکنند که وقتی بر خلاف اراده ی تشریعی خدا، عمل می‌کند، او را عاجز کرده یا بروی سبقت گرفته‌اند.
ثالثاً: نظر اسلام درباره جبر یا اختیار انسان در کلام معصومین (ع)
برای روشن شدن بحث رجوع می کنیم به حدیث امام علی (ع ) که چنین می فرماید:
«یقول الإمام علی (ع): لا تقولوا و کلهم الله أنفسهم، فتوهنوا و لا تقولوا اجبرهم علی المعاصی فتظلموه ولکن قولوا لخیر بتوفیق الله و الشر بخذلان الله وکل سابق فی علم الله»^[۲۵۱]
مگویید که خداوند مردم را بخودشان واگذار نموده که هرچه خواهند بکنند، زیرا در این صورت خدا را ضعیف و ناتوان شمرده اید. و مگویید آنها را به گناه مجبور ساخته، که لازمه آن ستمکار دانستن خداوند است بلکه بگویید: هرکار نیکی از دست بشر برآید (در عین اختیار) به توفیق خداوند، و کار بدی که مرتکب گردد بر اثر خذلان (یاری ننمودن) خداست. و همه اینها در علم خداوند گذشته است.
«سئل عن الإمام الصادق عن القضاء و القدر: قال: ما استطعت أن تلوم العبد علیه فهو منه و ما لم تستطع أن تلوم العبد علیه فهو من فعل الله. یقول الله للعبد:لم عصیت؟ لم فسقت؟ لم شربت الخمر؟ لم زنیت؟ فهذا فعل العبد، و لا یقول له: لم مرضت؟ لم قصرت؟ لم ابیضّت؟ لم اسودّت؟ لأنه من فعل الله تعالى.» ^[۲۵۲]
از امام صادق(ع) درباره حقیقت قضا و قدر پرسیدند حضرت فرمود: چیزی که بتوان بنده را بدان سرزنش نمود از بنده است و آنچه که نتوان بنده را در مورد آن سرزنش نمود از خداست، خداوند به بنده اش میگوید چرا گناه کردی، چرا مرتکب جنایت گشتی، چرا میگساری کردی، چرا زنا کردی؟ زیرا این اعمال از بنده است. ولی نمی‌گوید: چرا بیمار شدی، چرا ناتوان گشتی، چرا سفید شدی، چرا سیاه گشتی؟ زیرا اینها از خداست.
«قال الإمام الرضا(ع): إن الله عز وجل لم یطع باکراه، و لم یعص بغلبه، و لم یهمل العباد فی ملکه، هو المالک لما ملکهم و القادر على ما أقدرهم علیه، فإن ائتمر العباد بطاعته لم یکن الله منها صادا، و لا منها مانعا، و إن ائتمروا بمعصیته فشاء أن یحول بینهم و بین ذلک فعل، و إن لم یحل و فعلوه فلیس هو الذی أدخلهم فیه»^[۲۵۳]
امام رضا فرمود: خداوند کسی را به اطاعت مجبور نسازد و در معصیتش نیز مقهور و مغلوب کسی نباشد و بندگانش در قلمرو سلطنتش رها و آزاد مطلق نباشند، آنچه را که خود در اختیارشان نهاده خود مالک آن است و بر هر آنچه که قدرت دارند خود بر آن قدرت دارد؛ پس اگر اطاعتش نمودند، خدا آنان را مانع نشود و اگر معصیتش کردند اگر بخواهد مانعیبین آنها و آن فعل پیش آرد که معصیت نکنند و اگر هم مانعشان نگردد و آنها آن را انجام دهند، در حقیقت خدا به معصیت وادارشان نساخته است.
«عن النبی صلى الله علیه وآله أنه قال: یکون فی آخر الزمان قوم یعملون المعاصی، ویقولون: إن الله قد قدرها علیهم، الراد علیهم کشاهر سیفه فی سبیل الله» ^[۲۵۴]
پیامبر (ص) فرمود: «در آینده گروهی بیایند که خدا را معصیت کنند و گویند خدا برما چنین مقدر نموده، کسیکه گفتار آنها را رد کند مانند کسی باشد که در راه خدا شمشیر زند.»
بزرگترین دلیل جبریون اینست که خداوند از ازل به کارهای بندگان آگاه بوده است و اگر بگوییم آنان در کارهایشان آزادند نتیجه آن است علم خدا تخلف پذیر است. و بطلان این دلیل کاملاً واضح است.
آری خدا علم دارد که مردم به اختیار خود فلان کار کنند، پس اگر بگوییم آنان در آن کار مجبورند بر خلاف علم خداوند گفته ایم. وشگفت اینکه قائلین به جبر خود مسلمان و بلکه از دانشمندان این دین هستند، پس آنان ثواب و عقاب و مدح وتوبیخ خداوند را که از مسلّمات دین اسلام است چگونه توجیه می کنند و در بعثت انبیاء چه فایده ای مترتب برآن دارند؟!
استاد بزرگ ایت الله خوئی در کتاب البیان به این مسئله پرداخته اند:
«هر انسانی درک می کند که وی بر بخشی از کارهایش قدرت دارد که می تواند آن را انجام دهد یا انجام ندهد، وهمه می دانیم که چون کار زشتی از کسی سرزند مورد سرزنش عقلا، و چون کار نیکی از او سر زند مورد ستایش آنان باشد و این بهترین دلیل است بر اینکه هرکسی در کارش مختار است و مجبور نیست.
و هر انسان عاقل این را نیز درک می کند که وی گرچه در برخی از کارهایش مختار است اما مقدمات آن کارها از اختیارش خارج است ، زیرا از جمله مقدمات کار یکی وجود خود او و زنده بودنش و درک آن کار و شوق و علاقه اش به آن کار و متناسب بودن آن کار با یکی از نیروهای جسمی او و توانش بر انجام آن کار است که همه اینها از اختیار او خارج و بدست کسی دیگر است که او همان سازنده انسان است.
و معلوم است که انسان نسبت به سازنده خود مانند ساختمان نسبت به بنّا یا خطّ نسبت به خطّاط نیست که چون کار تمام شد دیگر به سازنده نیازی نداشته باشد، بلکه انسان تا زمانی که قرار است زنده باشد مدام به آن نیازمند است که هر آن به وی مدد رساند و حیاتش را ادامه دهد و به ضربان قلبش استمرار بخشد مانند روشنایی برق که بایستی مدام از کارخانه برق نیرو بگیرد و هر آن که ارتباطش از آن قطع شود در حال خاموش می شود.
پس کارهای انسان مانند آن است که شما در اتاقی تاریک دکمه چراغی را بزنی و آن را روشن کنی که از سویی این روشنایی به شما نسبت داده می شود که شما دکمه را زده ای و از سوی دیگر به موتورهای مولد برق نسبت داده می شود که اگر به آنجا متصل نبود نوری نبود.
محققان متأخر در این باب معتقدند: «اصل قدرت تمام وسائلی که عوامل طبیعی کار می باشد از خداوند است و بهره برداری اختیاری از آن قدرت و وسائل مربوط به انسان است. نظر امامیه اصل امر بین الامرین و بهترین تفسیر برای این اصل است. بدین صورت فرض کنیم که فردی مبتلا به فلج است، به طوری که توانایی حرکت ندارد و ما می توانیم با وصل کردن سیم برق او را به حرکت وادار کنیم و آن شخص فلج با نیروئی که ما در اختیارش گذارده ایم اختیارا کارهایی را انجام دهد. در اینجا آنچه از این کار به ما مستند است نیرو و قدرتی است که ما توسط برق در او ایجاد کرده ایم در هر لحظه قدرت سلب آن را داریم. از طرف دیگر بهره برداری به اختیار اوست. همچنین است مثل انسانها، در هر لحظه ریزش آن نیرو از فیاض مطلق انجام می گیرد و در هر لحظه می تواند آن را قطع کند، ولی اختیار بهره برداری از آن نیرو کاملا به دست ماست و این است معنای « لاحول و لاقوه الا بالله»^[۲۵۵] با توجه به قاعده معروف «ابی الله ان یجری الامور الا باسبابها»^[۲۵۶] «خداوند ابا و پرهیز دارد از جریان امور، مگر از طریق اسباب آن ها» افعال اختیاری ما نیز از این قاعده مستثنا نیست. از این رو افعال ارادی ما هم مال خداست و هم مال ما، اما در طول هم نه به طور اشتراک. جمع بودن همه عوامل غیرارادی و قرار دادن اصل اراده در زمره حلقه های اختیار از ناحیه خداست، ولی به کار بردن این اختیار و بهره برداری از آن از ناحیه ماست. در حقیقت او خواسته که ما با اراده و اختیار خود افعال ارادی مان را انجام دهیم. پس او فاعل بالتسبیب است و ما فاعل بالمباشره.
۵-۴-۴ شبهه چهارم: مسئله عقوبت کیفر و پاداش در تعارض با اختیار و آزادی است. موضوع کیفر ارتداد نیز در این شبهه مطرح است.
۵-۴-۴-۱. جواب و رد شبهه
لزوم توجه به دوگانگی الهامات نفسانی انسان (فطرت و وجدان در مقابل نفس اماره) قرآن و حدیث برای وجدان انسان در برابر محیط و جبر تاریخ و جبر اقتصادی و جبر سیاسی و جبر جغرافیایی و …، حریت و آزادی و استقلال قایل است و معتقد است که فطرت و عقل وجدان الهی در انسان در هر شرایطی می تواند بیدار باشد ودر جهت درست سوق دهد و خدا هم، به موجب همان بیداری و تَنَبُّه، انسان را پاداش و کیفر می دهد. این مضمون در اولین حدیث کتاب شریف کافی از امام باقر (ع) بیان شده است:
«لَمّا خَلَقَ اللهُ العقلَ استَنطَقَهُ، ثُمَّ قالَ لَهُ اَقبِل، فَاَقبَلَ، ثُمَّ قالَ لَهُ: اَدبر، فَاَدبرَ، ثُمَّ قالَ … ما خَلَقتُ خَلقاً هُوَ اَحَبُ الیَّ مِنکَ … ایّاکَ اُعاقبُ وَ ایّاکَ اُثیبُ»^[۲۵۷] «چون خدا عقل را آفرید از او بازپرسى کرده باو گفت پیش آى پیش آمد، گفت باز گرد، بازگشت، فرمود بعزت و جلالم سوگند مخلوقى که از تو به پیشم محبوب‏تر باشد نیافریدم و ترا تنها به کسانیکه دوستشان دارم بطور کامل دادم. همانا امر و نهى کیفر و پاداشم متوجه تو است.»
بدون شک آن مکتب هایی که انسان را در مقابل شرایط جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و غیره به صورت موجود مجبور و مانند خسی که روی سیل قرار گرفته است و بدون اختیار خودش این طرف و آن طرف می رود، می دانند، شخصیت انسان را محو کرده اند، ولی قرآن برای انسان شخصیتی مافوق همه‌ی این شرایط قایل است.
یک دلیل دیگر این است که زندگی انسان در منطق قرآن از آدم شروع شده است؛ آن هم یک انسان متعلّم «وَعَلَّمَ آدم الاسماءَ کُلّها»^[۲۵۸]، یک انسان مکلف که برگزیده ی خداست، همین انسان عصیان می‌کند؛ همین انسان موفق به توبه می شود. معلوم می شود که اصلاً انسان پیش از اینکه وارد جامعه شود و پیش از آنکه وضع طبقاتی پیدا کند و پیش از آنکه شرایط مختلف سیاسی و اقتصادی و غیره بر او حکومت کند، در درون خودش دو جنبه ی متضاد از الهامات نفسانی دارد. انسان آفریده شده است که از این دو امر متضاد یکی را انتخاب کند، از یک طرف، شیطان می آید.
و انسان را ترغیب و وسوسه می کند که به تعبیر قرآن “تسویل” نام دارد؛ یعنی مرغوب شهوانی انسان را زیبا جلوه می دهد و از طرف دیگر، فطرت و عقل و همچنین پیامبران انسان را به خیر و صلاح دعوت می کنند. به انسان گفته اند تو اختیار کاملی داری که از میان این دو ضد، یکی را انتخاب کنی. یعنی جنگ تلخی است میان مشتهیات نفسانی و الهامات وجدانی و عقلی و هدایت های انبیا که به کمک آنها آمده اند. «وَ نفسٍ وَ ما سَواها * فَاَلهَمَها فُجورها وَ تَقواها»^[۲۵۹] «سوگند به نَفْس و آن کس که آن را درست کرد * سپس پلیدکارى و پرهیزگارى‏اش را به آن الهام کرد»