جدول ۴- ۲۱: آماره آزمون و مقدار سطح معنی داری در آزمون کای-دو فرضیه پنجم ۱۲۵
جدول ۴- ۲۲: نتایج آزمون نسبت فرضیه پنجم ۱۲۷
جدول ۵- ۱: خلاصه آزمون فرضیات تحقیق ۱۳۲
فهرست اشکال
عنوان صفحه
شکل ۱- ۱: رابطه علت و معلولی در چهار منظر ارزیابی متوازن به شرح زیر است ۳۶
شکل ۱- ۲: چهارچوب کارت امتیازی متوازن ۳۹
شکل ۲- ۱: نقشه استراتژی شرکت Saatchi & Saatchi 63
شکل ۳- ۱: مدل کارت امتیازی متوازن ۹۸
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار۳- ۱: الگوریتم مراحل انجام تحقیق ۸۶

فصل اول: کلیات

۱-۱- مقدمه

در مورد سازمان تعاریف بسیاری ارائه شده است. کلاسیکها بر نقش ساختار در سازمان تاکید میکنند و نئوکلاسیکها به انسان توجه اساسی دارند. سازمانهای مکانیکی، سازمانهای ارگانیکی، سازمان یادگیرنده، سازمان به مثابه فرهنگ و انواع مختلفی از تعاریف دیگر که هریک از زوایهای خاص به سازمان مینگرند. اما یکی از استعارههای جالب در مورد سازمان، تشبیه سازمان به انسان است، در این تفکر به سازمان به مثابه موجودی زنده نگریسته میشود. اما در همه موجودات زنده، بویژه انسان، فاکتورهایی وجود دارد که از آنها به عنوان علایم حیاتی نام برده میشود.! آیا سازمان نیز علایم حیاتی دارد؟ آیا آنچنان که فشار خون و نبض انسان حامل پیام مرگ و زندگی میتوانند باشند، میتوان با اندازه گیری نبض و فشار خون سازمان نسبت به سلامت یا عدم سلامت آن آگاهی یافت؟ چارچوب کارت ارزیابی متوزان یکی از روش های نوین و مفیدی است که کنترل استراتژیک در سازمان را برمبنای عوامل حیاتی آن امکان پذیر میسازد.

۱-۲- عنوان تحقیق:

بررسی امکان بکارگیری کارت امتیازی متوازن جهت اجرای استارتژیهای آن در شرکت خودروسازی سایپا

۱-۳- بیان مسئله:

تا چند دهه قبل برنامه‌ریزی استراتژیک و تدوین استراتژی برای سازمانها معنا و مفهومی نداشت و سازمانها فقط به برنامه‌ریزی عملیاتی می‌پرداختند و شاید موفقیت‌هایی نیز کسب نموده باشند. ولی بعد از آن دوران، بخصوص دهه ۱۹۷۰ به بعد، سازمانها به این نتیجه رسیدند که فقط با برنامه‌ریزی عملیاتی نمی‌توانند به فعالیتها ادامه دهند. چون تحولات اقتصادی جدید از جمله افزایش تورم و بیکاری، رقابت بین سازمانها و اهمیت خدمات در اقتصاد باعث گردید که سازمانها برای رفع مشکلات به برنامه‌ریزی استراتژیک و تدوین استراتژی روی آورند. زیرا هیچ سازمانی توانایی کامل شکل دادن به محیطی که در آن کارمیکند را ندارد. اما می‌تواند اوضاع و احوالی را پدید آورده و از بین آنها بهترین فرصت‌ها را بدست آورد. وظیفه مدیریت این است که شرکت را همواره به گونه‌ای ببیند که می‌تواند بشود. نه آن‌گونه که هم‌اکنون هست (کاتلر، اصول بازاریابی، ۸۶)

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

ولی پیاده‌سازی این استراتژی‌های تدوین شده در برنامه‌ریزی استراتژیک، مشکل است زیرا در مسیر اجرای هر استراتژی موانع زیادی وجود دارد که از آن‌جمله می‌توان به موانع فنی و موانع مهارتی و موانع ساختاری اشاره نمود. روش‌های زیادی نیز برای غلبه بر موانع اجرای استراتژی‌ها پیشنهاد گردیده است. یکی از روش‌های پیشنهادی، تکنیک ارزیابی متوازن نام دارد که در سال ۱۹۹۲ توسط کاپلان و نورتون ارائه گردیده است. بر اساس نظریات کاپلان و نورتون روش ارزیابی متوازن، شرکتها و سازمانها را قادر می‌سازد تا فاصله قابل توجهی را که قبلاً فیمابین مراحل تدوین و اجرای استراتژی بوجود می‌آمد، از میان بردارند. آنها معتقد بودند که این عدم ارتباط صحیح فی مابین مراحل تدوین و اجرای استراتژی به واسطه موانع زیربه وجودمی آید:
۱-۳-۱- مانع اول: چشم‌انداز و استراتژی‌ها غیرقابل درک هستند.
۱-۳-۲- مانع دوم: عدم ارتباط استراتژی‌ها با اهداف نقش‌ها، گروه‌ها و افراد سازمان‌ها.
۱-۳-۳- مانع سوم: عدم ارتباط استراتژی‌ها با تخصیص منابع کوتاه‌مدت و بلندمدت سازمان.
۱-۳-۴- مانع چهارم: دریافت بازخوردهای تاکتیکی به جای بازخوردهای راهبردی (یعنی بازخوردهایی که وجود دارد بر اساس مهارت است نه بر اساس استراتژی). (کاپلان و نورتون^[۱]، ۱۹۹۶)
این تحقیق بر اساس ۴ مانع بالا با طرح ۵ فرضیه سعی بر آن دارد تا مشخص نماید آیا می‌توان از تکنیک ارزیابی متوازن برای غلبه بر موانع اجرای استراتژی شرکت خودروسازی سایپا استفاده نمود؟ اصولاً سازمانها سعی دارند که چرخه رضایتمندی در درون خود ایجاد نمایند، اجرای صحیح چنین چرخه‌ای در گروارزیابی صحیح آن است. در این راستا تکنیک ارزیابی متوازن جزء اولین تکنیک هاست که به اهمیت در ارزیابی عملکرد و فعالیت‌های سازمان توجه نموده است. سیستم سنتی ارزیابی عملکرد عمدتاً بر سنجه‌های مالی استوار بودند. در ابتدا برای ارزیابی عملیات بیشتر ازسنجههای مالی مطلق مانند در آمد کل، در آمد خالص، سود عملیاتی وسودخالص استفاده مینمود. باگذشت زمان، وگسترش و پیچیده شدن فعالیتهای سازمان، استفاده از سنجه‌های مالی نسبی، مانند بازگشت سرمایه و باقیمانده درآمد رواج پیدا کرد. در دهه‌ های اخیر، نیز مدل‌هایی چون ارزش افزوده اقتصادی و جریان‌های نقدی به عنوان معیارهای مناسبت‌تری برای ارزیابی نتیجه عملیات معرفی شدند. (نمازی، ۱۳۸۶، ۵۶)
در سیستم‌های سنتی ارزیابی عملکرد، از یک‌سو، تمامی معیارهای ارزیابی، مالی و صرفاً کمّی هستند و اصولاً نشان‌دهنده خلاصه و سریع و عملیات‌ و فعالیتهای یک سازمان هستند و در مواردی به حدی تجمعی هستند که فقط برای سطوح خاصی از مدیران، کارکنان قابل استفاده هستند. همچنین معیارهای مالی در زمینه‌هایی که قادر به ارزیابی هستند، نشان‌دهنده رویدادهای تاریخی گذشته‌اند و چون اغلب با تأخیر بدست می‌آیند، اطلاعات کاملی در زمینه پاسخگویی و تعهدات سازمان در قبال سهامداران و ذی‌نفعان در اختیار قرار نمی‌دهد و از معرفی بهترین نتایج عملکرد سالانه و شش‌ماهه و حتی ماهانه، دلیلی بر تداوم این نتایج در آینده نیست. صورت‌های مالی سنتی در پیشرفته‌ترین سطوح خود قادر به انعکاس عملکرد واحدها و بخش‌های مختلف یک سازمان هستند که از تجمیع عملکرد کل سازمان بدست می‌آید. و توانایی انعکاس اثرات ناشی از همکاری‌های بین واحدهای مختلف را ندارند و این در حالی است که امروزه بیشتر فعالیت‌های ارزش‌آفرین سازمانها حاصل همکاری‌های بین وظیفه‌ای است و سیستم‌های مالی سنتی قادر به محاسبه ارزش واقعی و یا بهای تمام شده این همکاری‌ها در روابط نیستند (بختیاری، ۱۳۸۶).
به دیگر سخن معیارهای سنتی ارزیابی عملکرد فقط بازده مالی را می‌سنجند و مورد تأکید قرار می‌دهند و به ارزیابی عملیات و سودآوری کوتاه‌مدت توجه دارند وبه سازه‌ها و فرآیندهایی که باعث ایجاد بازده مالی می‌گردند تکیه نمی‌کنند. این در حالی است که سیستم‌های ارزیابی عملکرد مطلوب باید مبتنی بر بررسی‌های بلند مدت و عواملی باشند که برنامه ریزی آینده‌سازان را نیز در بر می‌گیرد. افزون بر محدودیت‌های روش سنتی ارزیابی عملکرد، پذیرش اصل مشتری ‌مداری و رضایت مشتری از طرف سازمانها، اهمیت یا فتن دارائیها نامشهود در سازمانها و ارزش‌گذاری سازمانها بر مبنای دارائیها نامشهود (از قبیل رضایت مشتریان، بهبود کیفیت ارائه خدمات، استفاده از نیروی انسانی کارآمد)، پیدایش فناوری‌های اطلاعاتی جدید، تغییرات جدید در حوزه ارائه خدمات و همچنین خواسته‌های جدید مشتریان سازمانی سبب شده است تا استفاده از تکنیک‌های سنتی ارزیابی با مشکل مواجه نشود و از این‌رو در حمایت از برنامه‌های مدیریت و بالاخص برنامه‌های استراتژیک سازمان ناتوان باشند. لذا در این پژوهش نیز دیدگاه‌های مالی به نتهایی برای پیشبرد عملکرد کافی نیست و نگرش متوازن‌تری لازم است.
تکنیک‌های ارزیابی متوازن در این روش به موارد زیر اشاره دارد:
۱) توازن بین معیارهای مالی و غیرمالی
۲) توازن بین اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت
۳) توازن بین ذی‌نفعان داخلی و خارجی یعنی کارکنان و مشتریان و سهامداران
۴) توازن بین شاخص‌های هادی (شاخص‌های عملکرد آینده‌گر) و شاخص‌های تابع یا پیامد (شاخص‌های مالی و گذشته‌نگر)
۵) توازن بین دیدگاه‌های داخلی و خارجی
تدوین و اجرای استراتژی‌های هدفمند، بدون توجه به نیروهای درونی و بیرونی مؤثر، بر شرکتهای خودروسازی، از جمله شرکت خودروسازی سایپا امکان‌پذیر نخواهد بود. چون فلسفه اصلی ارزیابی متوازن از ابتدا تا انتها، تأکید زیادی بر مدیریت استراتژیک و ایجاد تشکیلات استراتژی‌محور دارد و از آن به عنوان ابزاری جهت تحقق استراتژی استفاده می‌شود. این تحقیق سعی بر آن دارد تا نشان دهد که کارت امتیازی متوازن چگونه غلبه بر موانع و مشکلات مهم سد راه اجرای موفقیت‌آمیز استراتژی‌های طرحریزی شده را ممکن می‌سازد.

۱-۴- ضرورت و اهمیت انجام پژوهش

مدیران چند سالی است که از عزم جدی برای خدمت‌رسانی و گسترش فعالیت‌های شرکت خودروسازی سایپا برای مشتریان بالقوه خود سخن می‌گویند. امروزه تغییرات تکنولوژی و رقابت‌های جهانی دو عامل اصلی مؤثر بر سازمانهای بزرگ محسوب می‌شوند. سازمان‌هایی که نتوانند برای ایجاد، توسعه، استقرار، ارتقاء و بقاء این دو عامل گام بردارند، در بلندمدت قادر به ادامه حیات نخواهند بود. (ولی‌پور، هنرمندیار، ۱۳۸۶). از طرف دیگر ابعاد یادگیری و رشد به عنوان پایین‌ترین سطح از دیدگاه‌های موجود در تکنیک ارزیابی متوازن شناخته می‌شود. بنابراین همه سازمانهای پیشرو برای بقاء نیازمند اندیشه‌های نو و نظرات تازه و بدیع هستند نظرات جدید، همچون روحی در کالبد سازمان دیده می‌شود و آن را از نیستی و فنا نجات می‌دهد. در عصر ما برای بقاء و پیشرفت و حتی فرار از خطرات احتمالی که سازمان را تهدید می‌کند باید جریان نوجویی و نوآوری را در سازمان تداوم بخشید تا از رکود و نابودی آنها جلوگیری نمود. سازمانها برای آنکه بتوانند در دنیای متلاطم ومتغیر امروز به حیات ادامه دهند، باید به نوآوری و خلاقیت روی آورند و ضمن شناخت تغییر و تحولات محیط، برای رویارویی باآن‌ها با تکنیکهای بدیع و تازه تدارکات دید و همراه تأثیر پذیری از این تحولات بر آنها تأثیر نهاد و در آنها شکل دلخواه را بوجود آورد. اگر مؤلفه‌های توسعه در ابعادمختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را مورد بحث قرار دهیم ناگزیر نقش شرکتهای خودروسازی را در این زمینه نمی‌توان نادیده گرفت. شرکت خودروسازی سایپا به عنوان یکی از این شرکتهای مورد بحث نقش مهمی در فرایند توسعه دارد. از این‌رو چنین سازمانی که خود توسعه‌آفرین است و موتور محرکه در همه ابعاد توسعه است، نیاز مبرمی به توسعه درونی خود دارد. با اینکه شرکت خودروسازی سایپا طی سال‌های پس از انقلاب از تفکر کمی و کیفی از رشد قابل توجهی برخوردار بوده است، با این وجود به نظر می‌رسد حوزه حسابداری مدیریت آن هنوز از کمبود کادر تخصصی مورد نیاز رنج می‌برد و تلاش برای جذب نیروهای متخصص در این زمینه علیرغم وجود تعداد زیادی فارغ‌التحصیلان بیکار راه به جایی نمی‌برد. صرف نظر از اینکه در کشور ما کیفیت ارائه خودرو پایین است، بی‌توجهی به ارتقاء این صنعت مانند آنچه در کشورهای صنعتی متداول است نیز اثربخشی آن را کمرنگ نموده است. و در شرکت خودروسازی سایپا متولیان امر باید ضمن استفاده مناسب از فرصت‌ها، امکان راه‌اندازی و پیاده‌سازی سیستم‌های مدیریت نوین را که در سطح بین‌المللی، همتراز با کلاس جهانی مورد توجه قرار گرفته است در دستور کار خود قرار دهد چراکه در فرایند توسعه تغیر و تحول در ساختار برنامه‌ها، اهداف و روش‌ها ضرورتی اجتناب‌ ناپذیر است. یکی از مهم‌ترین تکنیک‌های مدیریتی که امروز به صورت یک الزام و یک ضرورت و نه یک تکنیک خاص از سوی مجامع حرفه‌ای دنیا پذیرفته شده، تکنیک ارزیابی متوزان است. از یک طرف موقعیت کشور در صنعت، تجارت، عدالت اجتماعی و تأمین نیازهای افراد شاغل در چرخه اقتصادی کشور وابسته به موقعیت واحدهای خودروسازی می‌باشد و در نهایت تعیین موفقیت واحدهای خودروسازی وابسته به موقعیت سیستم‌های ارزیابی عملکرد آنها می‌باشد و از طرف دیگر شرکت خودروسازی سایپا به عنوان پیش‌شرط توسعه مطرح بوده و کلید گسترش آن ارزیابی عملکرد صحیح می‌باشد. همچنین عدم وجود یک مدل جامع در تعیین میزان پتانسیل سازمانها در ایران و میزان آمادگی آنها در استفاده از این سیستم، ضرورت ارائه این تحقیق را مورد تأیید قرار می‌دهد. لذا درا ین تحقیق سعی می‌شود با دقت بیشتری به مسأله ارزیابی عملکرد در شرکت خودروسازی سایپا برای غلبه بر موانع احتمالی اجرای استراتژی‌های سازمان توجه شود و با توجه به اهمیت موضوع تا آنجا که مقدور باشد ودر این باره آگاهی بیشتری به مدیران در شرکت خودروسازی سایپا و صنعت خودروسازی کشور داده شود. از ضرورت‌های خاص این تحقیق، استفاده از تکنیک‌های مدرن حسابداری مدیریت در حوزه فعالیت‌های صنعت خودروسازی برای غلبه بر موانع احتمالی اجرای استراتژی‌ها در عمل می‌باشد. که خود سبب جلوگیری از رسیدن شرکت خودروسازی سایپا به نقطه سربه‌سر درآمدی و هزینه‌ای و بالا بردن حاشیه امنیت و پایداری این سازمان در امر خدمات‌رسانی می‌باشد. ضمناً باید به این نکته اشاره نمود که تکنیک ارزیابی متوازن تنها یک مدل مفهومی است و به‌کارگیری آن تنها بر اساس مدل ارائه شده به وسیله کاپلان و نورتون، بدون تجربیات قبلی بسیار مشکل است اما به نظر می‌رسد با توجه به تغییرات شدید محیطی، زمان آن فرا رسیده که سیستم‌های اندازه‌گیری و گزارشگری سازمانها از پارامترهای سخت و خالص مالی فراتر روند و به سمت شناسایی و ارائه اطلاعات در مورد دارائی‌های نامشهود و اندازه‌گیری عملکرد غیرمالی حرکت کنند. (حوزی، ۱۳۸۱).

۱-۵- اهداف تحقیق

۱-۵-۱- هدف اصلی

هدف اصلی آن است که روش ارزیابی متوازن از طریق کمک به برطرف کردن موانع پیادهسازی استراتژیک در شرکت خودروسازی سایپا جایگاه خود را به عنوان ابزار تحقق استراتژی تثبیت نماید.

۱-۶- سؤالات تحقیق

۱-۶-۱- سوال اصلی تحقیق

آیا تکنیک کارت امتیازی متوازن میتواند جهت اجرای استراتژی شرکت خودروسازی سایپا بکارگرفته شود؟

۱-۶-۲- سوالات فرعی

۱-۶-۲-۱–آیا تکنیک کارت امتیازی متوازن (ارزیابی متوازن) اطمینان میدهد که شرکت خودروسازی سایپا استراتژیها را درک میکند؟
۱–۶-۲-۲- آیا تکنیک کارت امتیازی متوازن اطمینان میدهد که اهداف میتوانند در درک دیدگاه و استراتژی اثر گذار باشند؟
۱–۶-۲-۳- آیا تکنیک کارت امتیازی متوازن ارتباطی بین استراتژی و اهداف در سطح بخش ها، گروه ها و اشخاص بر قرار میکند؟
۱–۶-۲-۴- آیا تکنیک کارت امتیازی متوازن اطمینان میدهد که تخصیص منابع کوتاه مدت با استراتژی بلند مدت مرتبط شده است؟
۱–۶-۲-۵- آیا تکنیک کارت امتیازی متوازن بازخورد فرآیندهای مهم استراتژیک را در شرکت خودروسازی سایپا مطمئن میسازد؟

۱-۷- فرضیه ‏های تحقیق

۱-۷-۱- فرضیه اصلی:

تکنیک کارت امتیازی متوازن میتواند جهت اجرای استراتژی شرکت خودروسازی سایپا بکارگرفته شود.

این مفهوم بوسیله لین(Lynn)، هینریچ(Heinrich) و هیل(Hill) بعنوان روش های حکومت، قواعد، نقش ها، تصمیمات قضایی و اعمال مدیریتی که تدارک خدمات و اهداف عمومی را تحمیل، تجویز و مقدور می سازد، بکار برده شده است.

جدول شماره ۱: حکمرانی« تعابیر، تعاریف و ویژگی ها»، ترسیم از نگارنده
۲-۵-۲- سطوح حکمرانی
حکمرانی در چهار سطح زیر مطرح می شود:
۱- در سطح فضای جهانی: حکمرانی در این سطح با مسائل فراتر از حوزه دولتهای ملی سروکار دارد.
۲- در فضای ملی: این سطح خود دارای سطوح زیر است: سطح ملی، استانی، شهری و محلی
۳- در فضای سازمانی: این سطح شامل فعالیتهای مختلف سازمانها می شود که معمولا باید در برابر هیأت مدیره پاسخگو باشد. برخی از این سازمانها خصوصی اند (نظیر شرکتهای تجاری خصوصی) و برخی دیگر دولتی هستند: نظیر (بیمارستانها، مدرسه‌ها، شرکتهای دولتی و…)
۴- در فضای جوامع محلی: این سطح شامل فعالیت هایی در سطح محلی می شود(سازمان ملل متحد:۱).
۲-۶ مفهوم حکمرانی در عرصه سیاستگذاری
اما پرسش عمده این است که مفهوم حکمرانی چگونه وارد عرصه سیاستگذاری کشور ها گردید و بانک جهانی بعنوان متولی رشد و توسعه این مفهوم در عرصه سیاستگذاری عینی، چگونه به این نتیجه رسید که آن را در قالب بسته های سیاستی تحت عنوان حکمرانی خوب و لوازم آن به کشور های در حال توسعه پیشنهاد کند. این مفهوم تحت تاثیر گسترده سازمان های بین المللی ابعاد مختلفی به خود گرفت است. از دیدگاه، صندوق بین المللی پول شفافیت مالی و پولی شرط لازم پاسخگویی حکومت بود(میدری، ۱۳۸۳: ۳) که بطبع استاندارد هایی نیز برای آن در نظر گرفته می شد. بانک جهانی نیز با توسعه مجموعه بیشتری از ویژگی ها، این مفهوم را ارتقاء بخشید و دو متغیر رقابت و پاسخگویی(همان) را به ابعاد آن افزود که این امر ورود این مفهوم را به عرصه های مختلف نظام سیاستگذاری کشور ها (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و دایره بسیار گسترده تری از سیاست ها) باز نمود. اما بیشترین تاثیر بر عمومیت یافتن این مفهوم را بانک جهانی بر عهده داشته است. دوره های سیاستگذاری که بانک جهانی در این خصوص مد نظر داشته است مدعای ما را در این خصوص اثبات می کند. بانک جهانی از بدو تاسیس آن در سال ۱۹۴۵، تاثیر گسترده ای بر حوزه سیاست های اقتصادی کشور ها، بواسطه توان مالی و کارشناسی خود بر جا گذاشته است که نتایج قابل به عرضی نیز تا اکنون داشته است.

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

الزاما سه دوره سیاستگذاری توسعه مرتبط با اندازه دولت توسط بانک جهانی با پایان یافتن جنگ جهانی دوم و شروع دوره رشد اقتصادی کشور های در حال توسعه و بازسازی خرابی های ناشی از جنگ جهانی دوم، مطرح گردید که بعنوان پیشینه این بحث مورد دقت و بررسی قرار می گیرد:
اولین دوره: بعد از جنگ جهانی دوم تا میانه دهه ۱۹۷۰ کمی بعد از فروریختن نظام برتن وودز این دوره به طول می انجامد. در این دوره، دولت و ساختار آن بیشترین نقش را در بازسازی های ناشی از خرابی های جنگ بر عهده داشتند. نقشی که بانک جهانی در این دوره به عهده گرفته بود بعنوان تامین کننده منابع مالی برای کشور های آسیب دیده از جنگ و کشور های تازه استقلال یافته نمود می یافت(میدری، پیشین: ۹۷) و عمده بار توسعه کشور ها بر دوش دولت قرار می گرفت. رویکرد عمده بانک جهانی دولت بزرگ با هدف سیاستگذاری توسعه بود. در این دوره به دنبال مشاهده مصادیق شکست بازار و همچنین ناتوانی اقتصاد سرمایه داری در تامین رفاه اجتماعی، الگوی توسعه مبتنی بر دولت به عنوان خط مشی اصلی اکثر اقتصاد های جهان حاکم گردیده و ایدئولوژی ها و نظام های دولت مدار به انحاء مختلف از نظام های کمونیستی گرفته تا دولت های رفاه در دموکراسی های لیبرال خود نمایی می کردند (برادران شرکاء، ۱۳۸۶: ۳۶۱). پایان این دوره مصادف با انزوای رویکردهای سوسیالیستی و روی کار آمدن نئولیبرالیسم در عرصه سیاستگذاری کشور ها بود(همان).
دومین دوره: این دوره از اواخر دهه۱۹۷۰ تا اوایل دهه۱۹۹۰ طول کشید و شعار آن دولت کوچک بود. بانک جهانی همراه با صندوق بین المللی پول، سیاست تعدیل ساختاری را به کشور های در حال توسعه پیشنهاد کردند(میدری، پیشین:۹۷). نظریه پردازان در این دوره اعتقاد به کم کردن حوزه وظایف و اختیارات دولت داشتند و کوچکتر بودن دولت را نشانه بهتری برای رشد و توسعه اقتصادی به حساب می آوردند. سیاست سازمان های جهانی کاهش سهم دولت در تولید ناخالص ملی و واگذاری اختیارات به بازارها و مردم بود. تنظیم سیاستهای تعدیل ساختاری در این دوره با هدف حرکت به سوی وضع طبیعی از طریق رها سازی دست و پای اقتصاد از هرچه غیر نظام بازار است(برادران شرکاء، پیشین)، صورت گرفت با این همه موفقیتی که می بایست نصیب دولت های طرف بانک جهانی نگردید. این را خود بانک جهانی نیز اعتراف می کند«شماری از مطالعات روشن ساخت که حکمرانی یک مساله اساسی در راهبرد کشور هایی است که عملکرد آنها ضعیف است. مهمترین مطالعه در این زمینه کشور های آفریقایی بودند. مطالعه سال ۱۹۸۹ برای نخستین بار آشکار ساخت که مساله حکمرانی، یک موضوع محوری بوده که باید در کشور های آفریقایی مورد توجه قرار می گرفت تا این کشورها به توسعه ای موفقیت آمیز دست می یافتند»(بانک جهانی ۱۹۸۹، به نقل از میدری، پیشین: ۹۷). بی توجهی این رویکرد به رابطه متقابل جامعه، تاریخ، فرهنگ ملل و شرایط اقلیمی یا فلسفه اقتصادی عامل شکست موفقیت سیاست بازاری این دهه بود(برادران شرکاء، پیشین). طرفداران این نظریه، پیروان مکتب شیکاگو که به توانایی نظریات نئوکلاسیک قیمت و تاثیر بازار های آزاد بر تخصیص منابع و توزیع درآمد اعتقاد داشتند(ام. دبلیو. ردر، ترجمه میر جلیلی، ۱۳۸۲: ۷۲) و نئولیبرالیست ها که نقش میانجی گرایانه دولت در تضمین رقابت در عرصه رقابت های اقتصادی در بازار های آزاد را دنبال می کردند، بودند.
سومین دوره : دولت موافق بازار رویکرد جدیدی بود که در دهه ۹۰ و پس از آزمون و شکست هر یک از دو رویکرد توسعه دولت محور و توسعه بازار محور مطرح گردید(برادران شرکاء، پیشین). چنان که گفتیم با اذعان بانک جهانی به شکست سیاستهای تعدیل ساختاری در بسیاری از کشورهای آفریقایی، این بانک به این نتیجه رسید که حکمرانی می بایست بعنوان یک راهبرد کلی توسعه برای کشورهایی که عملکرد ضعیف دارند، در نظر گرفته شود. بنابراین موضوع حکمرانی خوب مطرح شد و طرح توانمند سازی دولت در کنار رویکرد بازار مورد توجه قرار گرفت و کمیت دوره های پیشین جایگزین کیفیت شد در این رویکرد دولت موافق بازار در نظر گرفته می شود و جایگاه دولت و بازار در مقابل یکدیگر قرار نمی گیرد بلکه برای آن دو نقش مکملی قائل است و دولت را نهادی اجتماعی و نهاد ساز معرفی می کند که قادر است با ایجاد نهاد های کارآمد و توانمند، محیطی مناسب برای تنظیم روابط اقتصادی افراد جامعه به گونه ای کم هزینه، ساده و به دور از اتلاف وقت مهیا سازد(برادران شرکاء، پیشین: ۳۶۲) که در یک فرایند همبسته، این ویژگی ها تحت عنوان مفهوم حکمرانی خوب مطرح گردید. حکمرانی خوب در این دوره به معنای اعمال قدرت اقتصادی، سیاسی و اداری بر اساس قانون، پاسخگویی و اثربخشی بود(ایمانی جاجرمی و همکاران، ۱۳۸۶: ۹۳).
راهبردهای بانک جهانی در این دوره متعادل سازی اندازه دولت به شرط اینکه بر اولویت ها با توجه به زمینه سیاستگذاری و افزایش ظرفیت ها و پتانسیل های آن از طریق اصلاحاتی در سیستم های سیاسی، قضایی و اقتصادی با محور های همچون تمرکز زدایی، جلوگیری از فساد اداری گسترش مناسبات حقوقی و اصلاح روند های غلط قضایی، شایسته سالاری و روابط گسترده جهانی بوده است. نگاهی به گزارش مرکز پژوهش های مجلس نشان می دهد که بانک جهانی چگونه با در نظر گرفتن زمینه های سیاستگذاری اولویت های محوری را برای هر کشوری از طریق نظر سنجی های منطقه ای تعیین می کرده است( ن. ک: میدری و همکاران، ۱۳۸۳).
براساس برنامه توسعه ملی سازمان ملل در این دوره، حکمرانی خوب دارای سه بعد یا رکن اقتصادی، سیاسی و اداری است. بعد اقتصادی شامل فرآیندهایی است که فعالیت‌های یک کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد و با اقتصاد کشورهای دیگر در ارتباط است. بعد سیاسی همان فرایندهای تصمیم‌گیری برای تنظیم سیاست‌ها است (که این موضوع در مباحث مدیریت دولتی و مشخصاً در خط مشی‌گذاری عمومی مورد بحث است). بعد اداری نیز در واقع همان سیستم اجرای خط مشی‌ها است( بشریف زاده و همکاران، ۱۳۸۲: ۹۶).
۲-۷- نظریات حکمرانی خوب
مفهوم حکمرانی خوب دارای زمینه های بحث گسترده ای است و این عمدتا به زمینه های اداری امور عمومی یک کشور بر می گردد. برای اداره امور عمومی دو الگو وجود دارد: در الگوی نخست، حکومت مسئولیت تمام امور را برعهده دارد. حکومت موظف است که تمام خدمات را برای مصرف جامعه مدنی و یا شهروندان فراهم کند . اما در الگوی دوم مسئولیت اداره امور عمومی میان سه نهاد حکومت ، جامعه مدنی و بخش خصوصی تقسیم شده است. در این الگو هر سه بخش مذکور به گونه ای در تعامل با یکدیگر قرار دارند که ضعف و قدرت بیش از حد یکی از آنها تعادل اجتماعی را بر هم خواهد زد)ایمانی جاجرمی و دیگران،(۹ :۱۳۸۱٫ زمینه شکل گیری حکمرانی خوب نیز در عرصه عمل به سطوح روابط میان حکومت، جامعه مدنی و بخش خصوصی بر می گردد. لذا ایجاد ارتباط و تعادل لازم و تفکیک وظایف هر یک از این سه بخش امکان بهتر زیستن و بهتر حکمرانی کردن را در عرصه کشورها فراهم می کند. اما پرسش این است که حکمرانی خوب در عرصه نظریه و تئوری چگونه پرداخته گردیده است؟
این مفهوم امروزه در عرصه نظریه، از دو متغیر اساسی در حال تاثیر پذیری است. از یک سو نهاد های بین المللی چون بانک جهانی داعیه پرداختن به ابعاد گسترده آن را در سر می پرورانند و از سوی دیگر واقعیت های حاکم بر عرصه های سیاست گذاری در کشور ها، به صورت متغیر، تفاوت هایی را در عرصه نظریه برای این مفهوم ایجاد می کنندکه منجر به ایجاد سردرگمی در خصوص این مفهوم گردیده است. چنان که کارلوس سانتیسو معتقد است که مفهوم حکمرانی خوب هر چند که بصورت فزاینده ای مورد استفاده قرار گرفته و تعاریف ارائه شده از آن حداقل در حوزه تئوری و نظریه پیشرفته هستند ولی حدود آن نامشخص است. به نظر او تلاش متخصصانی که سعی کرده اند تعریفی بدون ابهام و عملیاتی از این مفهوم ارائه دهند، بواسطه گسترده بودن حوزه ابعاد و حد و مرز های این مفهوم ناکام مانده است و تعاریف ارائه شده به ایجاد سردرگمی در حد و مرز های این مفهوم بدل گردیده است، (سانتیسو، ۲۰۰۱: ۴). با این همه تئوری پردازان این مفهوم سعی کرده اند که ابعاد این مفهوم را تئوری پردازی کرده و متغیر های کلیدی آن را تعیین کنند یعنی به نحوی مکانیسم های زیر بنایی آن رابصورت یک الگوی جهانی سازمان دهی کنند. بر این اساس سعی شده است کدهای حکومت خوب از طریق نظرسنجی از کشور های مختلف و با انجام پژوهش هایی گرداوری گردد(آگولرا و کورو- کازرا ، ۲۰۰۴)، تا شاخصه های حکمرانی خوب مورد تایید استدلالی قرار بگیرد.
۲-۸ شاخص های حکمرانی خوب
از حکمرانی خوب شاخص های متفاوتی تا اکنون ذکر گردیده است. بعنوان نمونه بانک جهانی (۱۹۹۲) در خصوص حکمرانی خوب بر چهار شاخص(توانایی و کارایی بخش عمومی ، مسئولیت پذیری ، وجود چارچوب های قانونی برای توسعه ، شفافیت و آزادی اطلاعات ) تاکید دارد. از طرف دیگر لاندل میلز و سرگلدین (۱۹۹۲) عناصر تشکیل دهنده حکمرانی خوب را شامل( پاسخگویی سیاسی- اداری ، آزادی انجمن ها ، قوه قضائیه کارآمد و بی طرف ، آزادی بیان و اطلاعات و نهاد های عمومی تاثیر گذار ) می دانند (روساریو جی و همکاران، ۱۹۹۹: ۱۵۲).
گریندل نیز از حکمرانی خوب در تعبیر سیاسی آن به کنترل و توازن در دولت ، تمرکز زدایی ، عدالت و کارآمدی ، استقلال قوه قضایه ، مطبوعات آزاد و سیستم نظارتی یاد می کند(گریندل ،۲۰۰۴: ۵۲۸). با این همه در نهایت می توان گفت که حکمرانی خوب با توجه به اسناد سازمان ملل، هشت شاخص عمده دارد که عبارتند از: مشارکت پذیری ، وفاق عمومی هدفمند ، پاسخگویی و مسولیت پذیری ، شفافیت، کارایی و اثر بخشی ، تساوی و برابری ، حاکمیت قانون (سازمان ملل متحد:۲) و در نهایت کنترل فساد که در ادامه به توضیح مختصری در خصوص هر کدام از این مفاهیم می پردازیم.
۲-۸-۱ مشارکت پذیری
مشارکت بعنوان یک اصل اساسی در گسترش سرمایه اجتماعی و افزایش سطح همکاری های عمومی و کاهش هزینه های دولت، امری بسیار حیاتی به حساب می آید. سازمان ملل مشارکت زنان و مردان را کلید سنگ بنای حکمرانی خوب می داند که یا از طریق مستقیم یا از طریق نهادهای مشروع یا نمایندگان اعمال می گردد. از دید این نهاد مشارکت می بایست آگاهانه و سازمان یافته باشد که این به این معنی آزادی تشکلها و بیان از یک سو و جامعه مدنی سازمان یافته از سوی دیگر است(سازمان ملل متحد:۲).بر اساس اصول اعلامیه حقوق بشر، مشارکت بعنوان اصل کلیدی در به انجام رسیدن حقوق انسانی قابل بررسی است. این اصول عبارتند از:
۱- هر کس حق آزادی عقیده و بیان دارد (ماده ۱۹).
۲- هر کس حق برگزاری تجمع و گردهمایی مسالمت آمیز را دارد. (ماده ۲۰).
۳- هر کس حق دارد از دولت کشور خود، به طور مستقیم و یا از طریق انتخاب آزادانه نمایندگان، سهمی داشته باشد(ماده ۲۱).
هر کس در قبال جامعه وظایفی را بر عهده دارد(ماده ۲۹) (سازمان ملل متحد، اعلامیه جهانی حقوق بشر؛ مواد ۱۹، ۲۰، ۲۱، ۲۹).
۲-۸-۲ وفاق عمومی هدفمند
در یک جامعه به طور معمول نقطه نظرات گوناگونی بواسطه وجود گروه های مختلف فکری وجود دارد و این تفاوت هایی در سطح جامعه ایجاد می کند. وظیفه حکمرانی خوب این است که بین این نقطه نظرات گوناگون و منافع و سلایق متکثر، یک هماهنگی و وحدت رویه ایجاد کند تا بهترین و بیشترین منفعت را برای تمام اجتماع ایجاد گردد(گرهام و دیگران،۲۰۰۳: ۳). به تعبیری دیگرحکمرانی خوب نیازمند میانجی گری در خصوص منافع مختلف برای رسیدن به اجماع گسترده در جامعه است تا منافع جامعه به نفع عالی بدست آید.
بر اساس مواد (۲۱ و ۲۹) اعلامیه جهانی حقوق بشر ، این اصل در صورتی محقق می گردد که:
۱- اراده مردم بعنوان اساس قدرت حکومت، از طریق انتخابات ادورای به صورت درست و مساوی برقرار گردد.
۲- برخورداری از حقوق فردی و آزادی منوط به محدودیت های قانونی به منظور صیانت و احترام به حقوق و آزادی های دیگران است تا به جامعه به یک اخلاق، نظم و رفاه عمومی دست پیدا کند(سازمان ملل متحد، اعلامیه جهانی حقوق بشر، مواد ۲۱ و ۲۹).
۲-۸-۳ شفافیت
شفافیت به این معنی است که تصمیمات گرفته شده و اجرای آنها به شیوه ای صورت گیرد که به پیروی قوانین و مقررات بیانجامد و اطلاعات به صورت آزاد و کافی در دسترس همگان موجود باشد(سازمان ملل متحد:۲). شفافیت در جریان آزاد اطلاعات قرار دارد. فرایند ها، موسسات و اطلاعات می بایست به طور مستقیم و به اندازه کافی در دسترس کسانی قرار گیرد که تصمیم گیری با آنها ارتباط می یابد، تا ذینفعان بتوانند به درک و نظارت بر نظام های حاکم بپردازند(گرهام و دیگران، پیشین).
۲-۸-۴ پاسخگویی و مسئولیت پذیری
در حکمرانی فرایندی وجود دارد که از طریق آن صاحبان قدرت، انتخاب، نظارت و تفویض می شوند که دو شاخص حق اظهار نظر و پاسخگویی در ذیل این مولفه قرار می گیرد(شرکاء و همکاران، پیشین:۳۶۳). تصمیم گیران در دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی به مردم و نهاد های ذی نفع با توجه به این که نوع تصمیمات اتخاذ شده داخلی یا خارجی است، پاسخ گو هستند(گرهام و دیگران، پیشین).
آزادی بیان و احزاب، تشکل‌ها و اجتماعات و استقلال عمل رسانه‌های جمعی از محور های عمده حکمرانی خوب است. بر اساس این شاخص‌ها مسولیت پذیری سیاسی مردم در کنار حضور و نقش احزاب و تشکل‌ها و انجمن‌ها و آزادی عمل رسانه‌های جمعی و وجود آزادی های فردی، نشان دهنده وضعیت بهتری از حکمرانی خوب است.
۲-۸-۵ کارایی و اثر بخشی
ظرفیت و توانایی دولت در اداره کارآمد منابع و اجرای سیاست های درست، از جمله مهم ترین مولفه های حاکمیت است که دو شاخص اثر بخشی دولت و کیفیت قوانین و مقررات را در بر می گیرد(شرکاء و همکاران، پیشین:۳۶۳). در این شاخص، کیفیت خدمات عمومی، خدمات شهروندی و میزان استقلال آنها از فشارهای سیاسی مدنظر است. هم‌چنین کیفیت تدوین و اجرای خط مشی‌های عمومی و دولتی، و میزان تعهدی که دولت نسبتاً به این سیاست‌ها دارد در این شاخص مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. طبعاً هر چه کیفیت خدمات عمومی و شهروندی بهتر باشد و خط مشی‌های عمومی به دور از جنجال‌ها و خط ربط‌های سیاسی وضع و اجرا شوند و تعهد نظام سیاسی در قبال آنها بیشتر باشد، نشان دهنده وضعیت بهتری در حکمرانی خوب است. منظور از این شاخص، توان‌مندی دولت در تدوین و اجرای سیاست‌ها و مقررات و نظاماتی است که موجب گسترش نفوذ و دامنه فعالیت‌های بخش خصوصی می‌گردد. هر چه دولت بتواند با تدوین و اجرای سیاست‌ها و نظامات مختلف، موجبات توسعه فعالیت‌های بخش خصوصی و تأثیرگذاری بیشتر آن بر اداره جامعه را فراهم نماید، شاهد سطح بالاتری از حکمرانی خواهیم بود.
۲-۸-۶ تساوی و برابری
تساوی و برابری نقش بسیار مهمی در جامعه ایفا می کنند. این به نحوی است که این دو متغیر در اساسی ترین سطح شکل گیری نهاد ها در یک جامعه عادلانه مورد نیاز هستند(گومس و همکاران، ۲۰۰۸: ۱).
بر اساس مقدمه و مواد(۱و ۲) اعلامیه جهانی حقوق بشر:
۱- به رسمیت شناختن منزلت ذاتی و حقوق برابر و مسلم تمامی اعضای جامعه انسانی، اساس آزادی، عدالت و صلح در جهان را تشکیل می دهد(مقدمه).
۲- تمام افراد آزاد به دنیا می آیند و از حقوق و جایگاه یکسانی برخوردارند(ماده۱).
هر کسی بدون در نظر گرفتن هر گونه تفاوتی همچون نژاد، رنگ، زبان، جنسیت، دین، عقاید سیاسی و یا دیگر عقاید، خواستگاه ملی یا اجتماعی، ثروت، تولد و یا سایر وضعیت ها حق رسیدن به حقوق و آزادیهای که در این اعلامیه ثبت شده است، را دارد(سازمان ملل متحد، اعلامیه جهانی حقوق بشر؛ مقدمه و مواد ۱و۲).
۲-۸-۷ حاکمیت قانون
احترام شهروندان و دولت به نهادهایی که تعاملات اجتماعی و اقتصادی میان آنها را اداره می کنند بعنوان یکی از مولفه های حکمرانی، شاخص حاکمیت قانون و کنترل فساد را شامل می شود (شرکاء و همکاران، پیشین:۳۶۳). حکمرانی خوب نیازمند چارچوب های قانونی و بی طرف در اجرای عدالت است. همچنین موظف به دفاع از حقوق انسانی به ویژه حقوق اقلیت ها است. اجرای سازی قوانین نیاز به نیروی مستقل انتظامی برای اجرایی سازی عدالت است(سازمان ملل متحد: ۲). این که تا چه میزان قوانین در یک جامعه واقعی هستند و می‌توان به اجرای آنها اطمینان داشت با این شاخص ارزیابی می‌شود. در این شاخص به ویژه کیفیت اجرای قراردادها، عملکرد پلیس و محاکم قضایی، و هم‌چنین میزان احتمال جرم و خشونت در یک جامعه مدنظر است. اگر پس از انعقاد یک قرارداد نتوان چندان به اجرای آن امید داشت و جرم و تخلف به سبب عملکرد ضعیف پلیس و محاکم قضایی قابل پی‌گیری نباشد نشان دهنده وجود حکمرانی ضعیف در یک کشور است.

در این خصوص سه موضوع قابل بحث است. بطوریکه ابتدا باید وصف حقوقی دعوا را شناخت، سپس طرفین دعوا را از یکدیگر تشخیص داد و در پایان، باید دید بار اثبات شرایط تحقق ضمان استیفای ناروا بر عهده کدام یک از طرفین دعوا است.

۶-۹-۱- وصف حقوقی دعوا

در خصوص وصف حقوقی دعوای استیفای ناروا، باید دید که هدف از دعوا «جبران خسارت » است یا «استرداد مال استیفاء شده». با توجه به مبنای زمان ناشی از استیفای نامشروع، این قاعده اقتضا دارد کسی کهب ه سبب باطل و به ناحق از مالی استیفا کرده و آن را بر دارایی خویش افزوده است، به بازگرداندن آنچه استیفا کرده، ملزم شود. بنابراین، روشن است که این مبنا با وصف «استرداد مال استیفاء شده» قرابت و سازگاری بیشتری دارد. این استدلال، به ویژه از این جهت تقویت می شود که در تحقق ضمان ناشی از استیفای نامشروع کاهش دارایی نقش ندارد و چه بسا استیفاء بدون ورود زیان به دیگری تحقق یابد. از اینرو هدف اصلی از این دعوا برگرداندن مالی است که کسی به ناحق بر دارایی خویش افزوده است و جبران زیان در آن جنبۀ تبعی دارد. چنانچه در غبن اتفاق می افتد.

۶-۹-۲- طرفین دعوا

در مواردی که استیفای ناروا (نامشروع) به ضرر دیگری بوده و از دارایی وی بکاهد، تشخیص طرفین دعوا کار مشکلی نیست: خواهان کسی است که از دارایی او کاسته شده و خوانده کسی است که به سبب نامشروع بر دارایی خویش افزوده است. دراین بین، اهلیت طرفین شرط نیست و محجورین نیز می توانند توسط نمایندگان قانونی خود طرف دعوا قرار گیرند. چه، عقل یا بلوغ شرط تحق احکام وضعی چون ضمان نیست و ضغیر و مجنون نیز می توانند همچون افراد بالغ و عاقل خطاب حکم وضعی قرار گیرند^[۱۳۰].
اما اگر در موردی، کسی به طور مستقیم از دارا شدن دیگری زیان نبیند و از دارایی او کاسته نشود، ممکن است این پرسش مطرحگردد که ذی نفع در دعوای استیفای نامشروع کیست و چه کسی خواهان این دعوا به حساب می آید؟ در چنین مواردی، اینگونه به نظر می رسد که چون استیفای ناروا زیانی را متوجه بیت المال کرده، اقامه دعوا از وظایف «حاکم» است^[۱۳۱].
چنانچه استیفا کنندگان متعدد باشند، با توجه به خلاف اصل بودن مسئولیت تضامنی و فقدان دلیلی که آن را ثابت کند، به نظر می رسد هر یک از آنان به میزانی که بر دارایی خویش افزوده، مسئول جبران آن خواهد بود.
۶-۱۰- رابطه استیفاء و ضمان قهری
استیفاء یعنی بهره مند شدن ، استفاده کردن از مال و یا عمل دیگری. در اصطلاح استیفاء عبارت است از اینکه یک نفر بدون اینکه با دیگری عقد یا قراردادی منعقد سازد از عمل یا مال او منفعتی تحصیل نماید. مفهوم استیفاء بدین معنی است که هر گاه کسی به امر دیگری اقدام به عملی کند که عرفاً برای آن عمل اجرتی بوده و یا آن شخص عادتاً مهیای آن عمل باشد، عامل مستحق مزد کار خواهد بود. مگر آنکه معلوم شود قصد تبرع داشته است.
پیشتر گفته شد که استیفاء مشروع وقتی است که شخصی از مال یا عمل دیگری استفاده کند که با اجازه مالک و یا با مجوز قانونی است. دسته ای از نویسنگان استیفا (مشروع) را “شبه عقد” نامیده اند؛ علت این نام نهادن این است که در این مورد میان دو شخص تراضی صورت می گیرد اما چون این تراضی صرفا “اذنی است همراه با رضا” و تمام ارکان تراضی را به همراه ندارد نباید آن را در شمار عقود آورد. لازمه پذیرفتن نظریه مذکور چنین است که استیفا محدود به مواردی شود که درباره استفاده موردنظر تراضی انجام شود در حالی که این عنوان شامل مواردی نیز می شود که تراضی در باب ایجاد دین وجود ندارد. به دیگر سخن استیفای مذکور فراتر از تراضی معیوب است. این امر باعث می شود که استیفای مشروع را علی رغم وجود اندک تراضی در زمره ضمانات قهری جای دهیم. حال استیفای نا مشروعی که نه اندک تراضی را داراست و نه مطابق قواعد آمره است به طریق اولی نوعی واقعه حقوقی است و در زمره ضمانات قهری.چنانچه تعیین احکام آن را نیز بلا شک قانون باید عهده دار باشد چرا که توافق اراده ای موجود نیست احکام را بار نماید.
دکتر کاتوزیان، در بررسی نسبتاً مشروح و مفصّل خود از مبحث چهارم باب دوم قانون مدنی، به مطالعه عمیق مواد مربوط به استیفاء پرداخته و آن را به مشروع و غیر مشروع تقسیم نموده است، و از جهت ماهیت حقوقی این نهاد قانونی (استیفاء)، نظریّات مختلف حقوقدانان را بررسی کرده و سه نظریّۀ حقوقی موجود را که عبارتند از : نظریّۀ شبه عقد، نظریّۀ عقد و نظریّۀ عقد و ضمان قهری، مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و در آخر، عقیده خود را بدون اینکه به اصل دارا شدن غیر عادلانه اشاره نماید، بدین صورت بیان نموده است:
« استیفاء از منابع ضمان قهری و مبنای واقعی آن اجرای عدالت و احترام به عرف و نیازهای عمومی است؛ یعنی در هر جا که شخصی از مال یا کار دیگری استفاده می کند و قراردادی باعث ایجاد دینی برای استفاده کننده نمی شود و کار او نیز زیر عنوان غصب و اتلاف و تسبیب قرار نمی گیرد، قانونگذار، استفاده کننده را ملزم به پرداخت «اجرت المثل» می کند. ظاهر مواد، ناظر مواد، ناظر به مواردی است که استیفاء به قهر انجام نمی گردد، ولی از مبنای آن می توان در تمام موارد استیفاء حتی در فرضی که به عدوان انجام می شود، استفاده کرد و همبستگی میان حقوق و عدالت را فزونی بخشید.»^[۱۳۲]
استیفاء ناشروع بهره مندی شخص از مال یا عمل دیگری بدون اجازه مالک و یا مجوز قانونی است. تا زمانیکه عمل استفاده از مال یا عمل دیگری را بتوان در قالب حقوقی گنجاند نمی توان از استیفاء استفاده کرد مثلاً اجاره‌ در قالب حقوقی ‌گنجانده شده و استفاده از منفعت استیفاء منسوب نمیشود و عنوان مخصوص‌ و خاص به خود را دارد. در واقع استیفاء تکمیل کننده اسباب تملک است و زمانی که نتوانیم از عنوان های قانونی دیگر استفاده و به آنها مراجعه کنیم به استیفاء مشروع و نامشروع استنداد می کنیم.
۶-۱۱- جبران ضمان ناشی از استیفاء نامشروع در حقوق ایران
در قانون تجارت از استیفاء نامشروع با عنوان استفاده بدون جهت یا بلاجهت نام برده شده است. (م ۳۱۹ ق . ت). در غصب از مال دیگری غاصب بهره مند می شود بدون اجازه قانون و چون عنوان قانونی دارد ، پس استیفای نامشروع نیست اگر عنوان دیگری در قانون نداشته باشد استیفای نامشروع است.
م ۳۳۶ ق . م نیز می گوید: هرگاه بر حسب امردیگری اقدام به عملی نماید که عرفاً برای آن عمل اجرتی بوده و یا آن شخص عادتاً مهیای آن عمل باشد عامل ، مستحق اجـرت عمـل خـود خـواهد بـود مگر اینکه معلوم شود که قصد تبرع داشته است .
با توجه به این ماده با ۴ شرط زیر استیفای مشروع تحقق پیدا می کند:
۱- امر به انجام آن شده باشد. اصل بر عدم تبرع است اگر حتی مدعی رایگان بودن عملی باشد بایستی آن را ثابت کند وگرنه لزومی برای اثبات رایگان بودن نیست.
۲- انجام دادن عمل توسط دیگری باشد. اگر شخص قبلاً خود را برای انجام آن کار آماده نکرده باشد و آن عمل هم عرفاً دارای اجرت نباشد این عمل استیفاء که قابل بهره بردن باشد نیست.
۳- قصد تبرع نداشته باشد.
م ۳۳۷ ق.م، در این باره می گوید: هر گاه کسی بر حسب اذن صریح یا ضمنی از مال غیر استیفاء منفعت کند صاحب مال ، مستحق اجرت المثل خواهد بود مگر اینکه معلوم شود که اذن در انتفاع ، مجانی بوده است.
۶-۱۲- حدود غبن ناشی از استیفاء نامشروع
نظریۀ غبن برای جبران زیان ناروایی است که در نتیجۀ عدم تعادل بین دو عوض معامله حاصل می گردد، لذا ظاهراً نباید آن را مختص بیع پنداشت، بلکه باید آن را به عموم معاملات معوض انتفاعی تسری داد. شیخ انصاری، به نقل از محقق ثانی در جامع المقاصد، این نظریه را در خصوص عقد اجاره نیز جاری می داند. پس در هر عقدی که وجود تعادل بین دو عوض لازم و عقد مزبور انتفاعی باشد، در تسری این نظریه اشکالی وجود ندارد. بعکس عقد غیر معوض و یا عقود معوض رایگان و مسامحه ای را که طرفین به زیاد یا نقص دو عوض چندان التفاتی ندارند را نباید مشمول قاعده دانست، مثل صلحی که در مقام رفع تنازع واقع می گردد، زیرا هدف از انعقاد چنین عقدی، قطع منازعه است و عقلا باید لازم و غیر قابل فسخ باشد، در نتیجه در صلح معوض و صلحی که قبل از ثبوت دعوی در جهت اسقاط آن واقع می گردد، قاعدۀ غبن را باید جاری دانست؛ زیرا قاعدۀ نفی ضرر قاعده ای عام است و مواردی که از آن استثناء می شود باید در فناوری آمده باشد، مثل موردی که کسی عالما به ضرر خود اقدام نماید.
چنانچه گفته شد غین جبران زیان ناروایی است که در معامله به یکی از دو طرف قرارداد وارد می شود. حال چنانچه در قرارداد منعقده یا به عبارتی معمالۀ انجام شده، دو عوضی که با یکدیگر مبادله می شود قصد طرفین در مورد آن، بر عوض و معوض به معنی خاص خود نباشد، این بحث ایجاد می گردد که آیا باز هم خیار غبن و اختیار بر هم زدن معامله وجود خواهد داشت یا خیر؟ به عنوان مثال، اگر شخصی از باب احسان و نیکوکاری اتومبیل خود را به انگیزۀ دیگری غیر از داد و ستد و خرید و فروش به دیگری واگذار نماید و به قیمتی به مراتب کمتر از قیمت متعارف بفروشد، فروشنده نیز به قیمت واقعی و ارزش متعارف نیز عالم و آگاه باشد و سپس اقدام به واگذار نمودن اتومبیل خود نماید و در این اقدام ملاحظاتی همچون حس نوع دوستی، ارفاق و احسان را در نظر داشته باشد، خیار غبن مصداق نمی یابد و نمی تواند به استناد این خیار عقد مذکور را فسخ نماید. لذا این خیار در عقود معوض و در جایی که دو ارزش با هم مبادله می شود و احتمال نابرابر بودن دو ارزش وجود دارد راه می یابد و در مواردی که شائبه داد و ستد وجود ندارد راه نخواهد یافت.
همچنین خیار غبن در عقود معوض، چه تملیکی (همچون بیع) و چه عقود عهدی نیز متضمن عهد می باشد راه یافته و باید ارزش دو عوض متعادل و متعارف باشد، چنانکه اگر عرف حتی در عقود عهدی نیز ارزش دو عوض را متعادل نبیند می توان از خیار غبن استفاده نموده و عقد مذکور را فسخ نمود. برای مثال، در صورتی که پیمانکاری ملتزم شود که در برابر حق الزحمۀ مشخص، مورد پیمان را انجام دهد، حال چنانچه حق الزحمه متناسب با میزان کار مورد پیمان نیاشد، ادعای غبن پذیرفته است و چنانچه این عدم تعادل غیر قابل مسامحۀ عرفی باشد، از مصادیق غیر قابل تسامح بوده و می توان به استناد خیار غبن پیمان مذکور را فسخ نمود.
از آنچه تا کنون گفته شد، قلمرو خیار غبن نیز معلوم می گردد: گفته شد که خیار غبن در قلمرو عقود معوض و مغابنه ای محقق می گردد و در عقود رایگان و مبتنی بر مسامحه راه ندارد، ولی به عقود تملیکی محدود نمی گردد، در قراردادهای عهدی نیز ممکن است تعادل دو ارزشی که با هم مبادله می شوند به هم بخورد و طرف ناآگاه از آن زیان ببیند.
۶-۱۲-۱- نابرابری بین عوضین
در میان مباحث حقوقی کمتر واژه ای همچون واژۀ قرارداد دارای بیشترین کاربرد و مناسب ترین لغت جهت توزیع ثروت و مبادلۀ آن باشد ، بدین مفهوم که دو طرف انعقاد کنندۀ آن همواره منافع خود را در نظر گرفته و مترصد برای جلب منافع بیشتر و دفع کمترین هستند. لیکن در صورتیکه در روابط قراردادی افراد، این عدم توازن، تعادل و نابرابری ارزش های مبادله شده که همراه با نبرنگ یکی از طرف قرار بوده به قدری زیاد باشد که در نزد عرف قابل تحمل نباشد، به ناچار باید این عدم توازن را به وسیلۀ اهرم قانونی به نوعی به توازن رساند و یا موجبات دفع ضرر را فراهم نماید. چنین وضعیت نامتعادلی سبب گشته تا به شخص زیان دیده فرضی برای دفع ضرر داده شود. ماده ۴۱۶ قانون مدنی بیان می دارند:« هر یک از متعاملین که در معامله غبن فاحش داشته باشد بعد از علم به غبن می تواند معامله را فسخ نماید». جهت تشخیص غبن فاحش نیز مرجع مشخص کننده را قانونگذار واگذار به عرف نموده و عرف نیز در ارزیابی خود دارای انعطاف پذیری بوده و برای تسخیص غبن فاحش، شرایط معامله اعم از نقد و نسیه بودن ثمن معامله و … باید در نظر گرفته شود. لیکن وضوح و شفافیت عرف مانند قانون نیست. در برخی از امور تشخیص عرف کاری بس دشوار بوده و دادرس را با مشکل روبرو می سازد و این اصلاحیۀ قانون و واگذار نمودن تشخیص عدم تعادل بین دو عوض به عرف دارای دشواری های عملی است و دادرس باید با رجوع به کارشناس و تحقیق دربارۀ عادات قراردادی به نتیجۀ مطلوب برسد.
۶-۱۲-۲- غبن دو جانبه
از دیدگاه اغلب فقها، مغبون یا بایع است یا مشتری و تصور اینکه در بیع واحد ه ردو طرف مغبون باشند محال به نظر می آید، زیرا اگر مال به کمتر از قیمت رایج در بازار به فروش رسد، بایع مغبون است و اگر به بیشتر از قیمت بازار به فروش رسد، مشتری مغبون می گرد و از آن جهت که محال است فروشنده ای در آن واحد هم گران بفروش و هم ارزان ، از اینرو معقول نیست که هر دو طرف را مغبون بدانیم و در این خصوص فرقی نمی کند که ثمن و مثمن پول و جنس باشد یا هر دو جنس باشند. با این حال، شهید ثانی هم در شرح لمعه و هم در مسالک بر آن است که مغبون می تواند یا بایع باشد یا مشتری و یا هر دوی آنها. به بیانی دیگر، غبن طرفینی در معاملۀ واحد را ممکن دانسته. از سوی دیگر، برخی فقهای متأخر نیز با ذکر مواردی، امکان وجود آن را تقویت نموده اند. هر چند که در تمام فرض های نقل شده با اشکال و ایراداتی از جانب حاشیه نویسان بر شرح لمعه و فقهای دیگر روبرو بوده اند.
۶-۱۲-۳- مستندات خیار غبن
در مورد خیار غبن، نص صریحی در قرآن و اخبار دیده نمی شود و برخی از فقها، همچون اسکافی و محقق اول، وجود چنین خیاری را در معاملات انکار کرده اند. لیکن فقهای متأخر با استناد به سایر احکام و قواعد عمومی وجود آن را پذیرفته و تأکید نموده اند. از جمله استدلالاتی گه در جهت ثبوت خیار غبن شده،عبارت است از :
الف) اجماع: از دیدگاه شیخ انصاری، مهمترین دلیل این خیار اجماع است که توسط شهرت محقق نقل و تأیید شده است^[۱۳۳].
ب) روایت «تلقی رکبان»: طبق این روایت، در زمان پیامبر (ص)، معامله گران قبل از ورود کاروان ها به شهر و آگاهی از قیمت واقعی کالاها به استقبال ایشان رفته و با بهره گرفتن از جهل آنان نسبت به قیمت ها، با کاروانیان معامله می کردند و چون این معاملات موجب غبن فروشندگان می شد، پیامبر به ایشان اختیار فسخ معامله می داد.
ج) قاعده لاضرر: همانطور که می دانیم، این قاعده ثانویه است و حکم ضرری اولیه را نفی می کند، از اینرو، در ما نحن فیه، حکم اولی لزوم قرارداد است، اما در معاملۀ غبنی، اگر معتقد به لزوم آن و عدم اختیار مغبون به فسخ باشیم، موجب ضرر وی خواهد بود و چون حکم ضرری در اسلام وجود ندارد، پس قاعدۀ ثانوی لاضرر حکم ضرری اولیه را، که همان الزام آور بودن عقد غبنی است، از میان می برد^[۱۳۴].
لیکن گفته شده است که حدیث نفی ضرر هر چند لزوم عقد را از میان می برد، ولی ملازمه با ایجاد خیار فسخ برای مغبون ندارد، بلکه تنها وی را از اجرای عقد ضرری معاف می نماید. در مقابل اینگونه استدلال شده است که انقضای قاعده لاضرر رفع حکم ضرری است و در ما نحن فیه «لزوم» عقد است که ایجاد ضرر می کند، پس با از میان برداشتن آن، خود به خود اختیار فسخ برای مغبون ایجاد می گردد^[۱۳۵].
د) آیه شریفه «لا تأکلوا اموالکم بینکم الّا ان تکون تجاره عن تراضی منهم»: بعضی از فقها جهت اثبات خیار غبن به قسمت دوم این آیه: (الا ان تکون…) استناد کرده و معتقدند که دلیل رضایت مغبون به معاملۀ غبنی، تصور دریافت عوض متعادل است در رابر آنچه به طرف معامله تسلیم می کند و اگر چنین عوضی دریافت نکند، پس معاملۀ مزبور مصداق تجارت بدون تراضی است.
نظام حقوقی ایران، به ویژه قانون مدنی آن در عین بهره گیری از تجارب حقوقی برخی کشورها بر پایۀ مستحکم فقه اسلامی بنا گردیده و نیز لزوم جبران ضرر غیر، از قدیمی ترین مفاهیم باقی مانده از مبانی مسئولیت مدنی است که همۀ قواعد دیگر از آن الهام گرفته اند، لذا به هیچ وجه ضرر بدون جبران محمل قانونی نخواهد داشت که در جهت اجرای این اصل مسلم و محترم (لزوم جبران ضرر غیر) در حقوق اسلام قاعدۀ لاضرر بیان گردیده است که این قاعده شمول و قلمرو وسیع تری از مسئولیت مدنی به معنای متعارف خود را داراست. شهید ثانی با این استدلال که خیار برای دفع ضرر است (لاضرر و لا ضرار فی الاسلام) این خیار را بر خلاف نص متوقف بر دخول شب نمی کند، زیرا ممکن است موجب اضرار گردد^[۱۳۶]. از اینرو، بی شک، باید قاعده لاضرر را از اصول عمدۀ فقه اسلامی یا همان اصولی دانست که غربیان، اصول کلی حقوق می نامند^[۱۳۷].
در کل می توان گفت ثبوت خیار غبن در میان فقهای امامیه اختلافی وجود ندارد و بر آن استدلال شده است که مستند آن حدیث لاضرر فی الاسلام و نیز ایۀ کریمه «الا ان تکون تجاره عن تراض» می باشد^[۱۳۸].
۶-۱۲-۴- غبن در معاملات
در قسمت های گذشته در رابطه با مفهوم غبن، مصادیق و جایگاه خیار غبن در قانون ایران صحبت کردیم. حال در اینجا می خواهیم، به مسئله جهل و عدم آگاهی به قیمت بپردازیم و نظریات و احکام در این رابطه را بررسی نماییم:
در را بطه با جهل و شرط عدم آگاهی نسبت به قیمت واقعی و عرفی، بین علما و فقها اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد، در رابطه با اثبات جل و یا علم مغبون، چند دستگی بین فقها دیده می شود. این مسئله زمانی معنا پیدا می کند که، غابن اظهارات مغبون را نپذیرد، یا از طرف دیگر مغبون، تلاشی برای اثبات جهل و ارائه بیّنه نداشته باشد زیرا ممکن است مغبون بینه داشته باشد؛ و جچهل خود را مدلل کند. در زیر مباحثی را در رابطه با این مبحث بیان می نماییم:
۶-۱۲-۵- سکوت نسبت به وضعیت غابن و مغموم
در این مورد می توان دو دسته از فقها را نام برد؛ گروهی از ارائه راه حل جلوگیری می کنند و گروهی دیگر مسئله را محل اختلاف و مشکل دانسته و به سکوت دیگر فقها ایراد وارد کرده اند.
تغییر رویکرد از لزوم اثبات « جهل » به بحث « اقدام » یا « عدم اقدام »
این تغییر رویکرد در نظر برخی از فقها، نشان دهنده این اعتقاد است که، مهم در تشخیص مدعی و منکر، تشخیص اقدام و یا عدم اقدام معامل به زیان خود است و چون اصل، عدم اقدام به ضرر خود است، لذا مغبون، مدعی علیه محسوب می شود.^[۱۳۹]
۶-۱۲-۶- غبن و ضرر در احکام اسلامی
با توجه به روایت کثیری که در باب ضرر نرساندن به دیگران وارد شده است و فخر المحققین در ایضاح ، ادعای تواتر لفظی در مورد این روایات کرده است، تردیدی در اسناد حدیث به پیامبر (ص) وجود ندارد.^[۱۴۰]
۶-۱۲-۶-۱- معنا و مفهوم ضرر
تعاریف متفاوتی از ضرر به کار رفته است، به طور کلی این تعاریف را می توان در دودسته بزرگ زیر قرار داد:

۲-۲-۶. تعریف تمرینات هوازی
هر نوع فعالیتی که ضربان قلب را افزایش دهد و آ ن را برای مدت طولانی و متوالی در همان حد نگه دارد تمرین هوازی گفته می‌شود به طور کلی تمرینات هوازی شامل حرکت مکرر همه عضلات بزرگ بدن است که در طی زمان ممتد اجرا می‌شود(۲۲).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۲-۲-۶-۱. تاثیر تمرینات هوازی به طور عمومی
تمرین هوازی به تقویت قلب و شش‌ها کمک می­ کند. در این تمرینات عضلات بزرگ حرکت مداوم دارند، در نتیجه تنفس عمیق‌تر شده و قلب برای پمپاژ خون شدیدتر می­زند. این امر موجب تقویت قلب و شش‌ها می­ شود. کاهش آمادگی هوازی می ­تواند سبب ایجاد خستگی شده و در نتیجه، کاهش عکس العمل‌های محافظتی در ساختارهای بدنی اتفاق بیفتد. زیرا کمبود آمادگی هوازی عاملی خطر زا در آسیب دیدگی است. در این رابطه برخی متخصصان حداقل ۲۰ تا ۳۰ دقیقه تمرینات هوازی را جهت حفظ سلامت قلبی وعروقی به بیماران توصیه می‌کنند. اگر چه تفاوت‌های فردی نقش مهمی را درانجام تمرینات ورزشی ایفا می‌کنند ولی می‌توان تمرینات را با ۵ تا ۱۰دقیقه در روز شروع کرد و به ۲۰ تا ۳۰ دقیقه تمرین پیوسته رساند(۲۶).
۲-۲-۶-۲. تاثیر تمرینات هوازی به طور اختصاصی
مطالعات نشان داده اند تمرینات هوازی کم شدت برای دیسک‌ها و مهره­های ستون فقرات بسیار مفیدند(۲۶). علاوه بر این دوره‌های کوتاه مدت تمرینات هوازی نیز در بهبود نگرش تصویر بدنی در زنان بزرگسال موثر بوده و می‌تواند به عنوان ابزار درمانی مورد استفاده قرار گیرد. همچنین مطالعات انجام شده گویای این مطلب هستند که ورزش هوازی با ایجاد احساس مهارت و تسلط بر یک فعالیت باعث افزایش احساس خود ارزشمندی و عزت نفس بدنی و بهبود تصویر بدنی می‌شود. علاوه بر این محیطی که ورزش هوازی در آن انجام می‌شود نیز در بهبود تصویر بدنی تاثیر گذار است. به عنوان مثال استفاده از سالن ورزشی با پوشش آینه که افراد حین ورزش تصویر خود را ببینند(۱۵).
ورزش درمانی و اجرای تمرینات هوازی نیز باعث بهبود درد کمر و ناتوانی و انحرافات وضعیت بدنی می‌شود که باید تمرینات اصلاح وضعیت بدنی با تمرینات ورزشی در برنامه درمانی آن‌ها گنجانده شود(۲۸). اجرای فعالیت‌های ورزشی بلند مدت نیز به تغییرات ساختاری و عملکردی در دستگاه قلبی عروقی منجر می‌شود که وسعت این تغییرات به نوع و کیفیت فعالیت ورزشی بستگی دارد. همچنین تمرینات هوازی به عنوان یک محرک باعث می‌شود تا بسیاری از ساختار‌ها و کنش‌های بدن تغییر کنند که این تغییرات حتی پس از اتمام فعالیت ورزشی در بدن باقی می‌مانند. مانند بلند کردن اجسام سنگین که باعث قوی‌تر و حجیم‌تر شدن عضلات می‌شوند. راه رفتن معمولی یا انجام دوهای نرم و سبک (جاگینگ) باعث گسترش ظرفیت عضلات فعال برای مصرف اکسیژن و رهایش انرژی، و افزایش کل حجم خون خواهد شد. همچنین این تمرینات باعث افزایش انقباض عضله اسکلتی می‌شود و می‌تواند شکل عضله اسکلتی را تغییر دهد(۱۱).
از دیگر تمریناتی که باعث تندرستی و سلامتی نیز می‌شود اجرای تمرینات استقامتی است که از اهمیت خاصی برخوردار است. زیرا استقامت هوازی در جهت تهیه اکسیژن توسط شش‌ها و رساندن آن به دستگاه گردش خون و در نهایت انتقال سیستم قلب و گردش خون به بافت‌های بدن می‌باشد(۳۶).
نمونه ای از تمرینات هوازی
در زیرچندین نوع تمرین هوازی کم شدت که انجام منظم آنان برای بهبود کمر درد و افزایش آمادگی بدن مفیدند وجود دارند که به صورت مختصر توضیح می­دهیم.

1. 1. پیاده روی: به طور کلی، پیاده روی برای کمر بسیار آرام بخش است و مقدار آن به میزان آمادگی و سن افراد بستگی دارد.

1. 1. دوچرخه سواری: انجام این ورزش مستلزم داشتن دوچرخه­های مناسبی است که فشار مضاعفی را بر روی کمر وارد نکنند.

1. 1. آب درمانی: تمرین در آب به دلیل کاهش وزنی که ایجاد می­ شود فشار را بر روی کمر و مفاصل بدن کاهش می­دهد(۲۶).

۲-۲-۷. تعریف تمرینات انعطاف‌پذیری
انعطاف‌پذیری به توانایی حرکت یک مفصل در دامنه کامل حرکتی خود اطلاق می­ شود(موسسه طب ورزشی آمریکا، ۲۰۰۰). انعطاف‌پذیری برای هر مفصل اختصاصی است و به نوع مفصل (مثلا لولایی، کروی و…) و قرار گیری عضلات و سایر بافت‌های اتصالی در اطراف آن بستگی دارد(۲۶).
۲-۲-۷-۱. تاثیر تمرینات انعطاف‌پذیری
مطالعات اخیر نشان داده که انجام ورزش­های انعطاف‌پذیری، قدرتی و تحملی برای عضلات شکم، اکستنسورهای تنه، لاتیمسموس دورسی، عضلات عرضی شکم، عضلات مایل شکم و عضلات اندام تحتانی در برنامه روزمره بیماران کمر دردی قرار دارد(۲۵). با توجه به نتایج تحقیقات صورت گرفته استفاده از تمرینات تقویتی عضلات تنه به همراه عضلات شکمی و همچنین استفاده از تمرینات کششی برای عضلات کوتاه شده در افراد با کمردرد مزمن نقش موثری در کاهش درد بیماران دارد(۵).
به طور کلی، همه مردم می­توانند از کشش بافت‌های نرم (عضلات، تاندون‌ها و لیگامنت‌ها) کمر و اطراف ستون فقرات سود ببرند. ستون فقرات و عضلات، تاندون‌ها و لیگامنت‌های اطراف آن برای حرکت طراحی شده ­اند و کاهش میزان حرکت می ­تواند سبب ایجاد درد در آن‌ها شود. کشش این بخش‌ها برای حفظ و بهبود حرکت و انعطاف‌پذیری ضروری است. بیماران مبتلا به کمردرد مزمن به خوبی می­دانند که افزایش انعطاف‌پذیری و حرکت کمر و بافت‌های آن به هفته­ها و بلکه ماه‌ها تمرین نیازمند است، ولی این افزایش تاثیر چشمگیر و دائمی بر روی کمردرد دارد.
تمرینات کششی باعث می­شوند افراد بتوانند فعالیت‌های روزانه را راحت‌تر انجام دهند و از بروز آسیب دیدگی در خلال تمرینات جلوگیری می­ کند. برخی مزایای افزایش انعطاف‌پذیری شامل کاهش تنش عضلانی، بهبود قامت و توانایی حرکتی، افزایش آگاهی بدنی، کاهش درد کمر و کاهش احتمال آسیب دیدگی است(۲۶).
اعتقاد بر این است که انعطاف‌پذیری مناسب مفاصل برای پیشگیری از آسیب در دستگاه اسکلتی-عضلانی بسیار اهمیت دارد. آلتر در سال ۱۹۹۸بیان کرد تمرینات کششی ممکن است وقوع، شدت و مدت آسیب‌های تاندونی-عضلانی و مفصلی را کاهش می‌دهد. وی اعتقاد داشت افزایش انعطاف‌پذیری در حد مطلوب یکی از بهترین راه‌های پیشگیری از آسیب‌های تاندونی-عضلانی است(۲۲). با توجه به نتایج تحقیقات صورت گرفته، استفاده از تمرینات تقویتی عضلات تنه به همراه عضلات شکمی و همچنین استفاده از تمرینات کششی برای عضلات کوتاه شده در افراد با کمر درد مزمن نقش موثری در کاهش درد بیماران دارد(۵).
نتایج تحقیقات نشان می‌دهد در بیماران با کمر درد مزمن انعطاف‌پذیری ناحیه کمر کاهش یافته است. همچنین انعطاف‌پذیری تاندون‌های همستریگ، فلکسورها و اکتنسورهای مفصل ران و ستون مهره اجازۀ تحمل بار و عملکرد صحیح این ستون را می­دهد و بنابراین تمرین‌های کششی جهت بر گرداندن وضعیت مناسب فقرات و طول مناسب عضلات مربوطه استقاده می‌شوند. با توجه به اهمیت تمرینات ورزشی ماهیت تمرینات مکنزی به گونه‌ای است که باعث کشش و افزایش طول برخی یافت‌ها و همچنین تقویت برخی عضلات می­شوند(۸).
در درمان کمر درد مزمن دیده شده که دادن ورزش­های کششی به عضلات لگن و ستون فقرات باعث بهبود علائم گردیده است.‌هارتیلان و تامیلا نشان دادند که ورزش‌های کششی به عضلات اطراف ستون فقرات به مدت ۱۲ هفته باعث کاهش درد و بهبود کمر درد بیماران مبتلا به کمر درد مزمن گردیده است، ولی از نظر مگ گیل انعطاف‌پذیری عضلات اطراف ستون فقرات ارزش کمی در پیشگیری از ایجاد کمردرد دارد و حتی انعطاف‌پذیری بیش ازحد در مفصل ران و زانو باعث ایجاد حرکات اضافی در حین کارهای روزانه می‌شود که ممکن است مضر باشد(۲۳).
همچنین انعطاف‌پذیری یکی از عوامل آمادگی جسمانی است که در فعالیت‌های مختلف بدنی و ورزشی ضرورت ارتقاء آن احساس می‌شود. دامنه حرکتی مفصل و افزایش آن که نتیجه انعطاف‌پذیری خوب عضلات است از عوامل مهم در اجرای حرکات ورزشی ورزشکاران محسوب می‌شود. حرکات کششی امروزه جزء جدایی ناپذیر جلسات تمرین یا مسابقات گردیده است. زیرا انعطاف‌پذیری خوب موجب اثرات مثبتی در عضلات و مفاصل می‌گردد. این عامل در پیشگیری از آسیب دیدگی و کمک برای به حداقل رساندن دردهای عضلانی و در بهبود کارایی کلیه فعالیت‌های جسمانی مساعدت و حمایت می‌کند.
افزایش انعطاف‌پذیری همچنین می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی در اجرای وظایف مستقل فردی کمک کند. انعطاف‌پذیری خوب در خاصیت کش سانی عضلات و توسعه دامنه حرکتی مفاصل نقش داشته و سهولت در حرکات بدن و فعالیت‌های روزانه را میسر می‌سازد. نتایج پژوهش‌ها بر روی آسیب‌های عضله همسترینگ نشان داد، افراد با انعطاف‌پذیری کم‌تر احتمال و شانس آسیب دیدگی بیشتری را دارند و برای افزایش انعطاف‌پذیری جهت کاهش آسیب دیدگی، اجرای تمرینات کششی صحیح قبل از تمرین و فعالیت ضروری است.
همچنین افزایش انعطاف‌پذیری پس از بسیاری آسیب دیدگی‌ها فقط با اجرای تمرینات کششی هفتگی امکان پذیر است. برخی مردم که درد یا سفتی عضلات را در پشت دارند پی برده اند که کشش به تسلی و تضعیف بعضی از دردهای توام با سفتی عضلات پشت کمک می‌کند(۶).
نمونه ای از تمرینات انعطاف پذیری
۲-۰۱- پیشینه تحقیق
۲-۰۲- تحقیقات انجام شده در داخل کشور(۱۳۹۱-۱۳۷۹)
غفاری نژاد و همکاران(۱۳۷۹) به بررسی تعیین ارتباط کمر درد مزمن با قابلیت انعطاف‌پذیری عضلات لگن و ران پرداخت. این مطالعه بر روی ۱۶۰ نفر(۵۶ مورد و۱۰۴ شاهد) انجام شد که شامل ۸۱ مرد و ۷۹ زن با میانگین سنی ۴۱/۳ بودند. داده‌ها به وسیله پرسشنامه و اندازه گیری قابلیت انعطاف‌پذیری ۱۵ عضله در هر دو سمت در ناحیه لگن و ران صورت گرفت. یافته‌ها حاکی از آن است که با وجود بیشتر بودن انعطاف‌پذیری عضلات در گروه سالم تن‌ها در عضلات راست کننده ستون فقرات و پیریفورمیس و مستقیم رانی این اختلاف معنی دار شده است. همچنین در مقایسه با دو جنس میزان انعطاف‌پذیری در مردان مبتلا به کمر درد کمتر از زنان مبتلا بوده است. علاوه بر این قابلیت انعطاف‌پذیری عضلات در افراد مبتلا به کمر درد مزمن کاهش می‌یابد(۲۳).
غیاثی و همکاران(۱۳۸۵) به تاثیر ورزش‌های ویلیام و ثبات دهنده بر عملکرد بیماران با کمر درد مزمن مکانیکال پرداختند. در این مطالعه کارآزمایی بالینی ۳۴ بیمار زن ۲۰-۴۰ ساله با کمر درد مزمن به طور تصادفی در یکی از دو روش ورزش­های ثبات دهنده (۱۷بیمار) و ورزش­های ویلیام (۱۷بیمار) قرار گرفتند. هر دو گروه به مدت ۱۴ جلسه تحت درمان مورد نظر قرار گرفتند. برنامه درمان برای هر ۲ گروه تنست برست و‌هات پک بود که به مدت ۲۰ دقیقه بود و این برنامه به مدت ۲ هفته تحت نظر فیزیوتراپ انجام شد. داده ­ها براساس پرسشنامه درد، ناتوانی در کارهای روزمره قبل و بعد از درمان جمع آوری شد. نتایج با توجه به یافته­های این بررسی، حاکی از این بود که ورزش­های ثبات دهنده و ویلیام هر دو، در کوتاه مدت بر کاهش درد و بهبود عملکرد بیماران با کمر درد مزمن مکانیکال مؤثر می­باشند و هیچ گونه برتری بین دو روش مذکور از این نظر وجود ندارد(۲۵).
فرهپور و همکاران (۱۳۸۶) به پژوهشی پرداختند که در این تحقیق که انحرافات وضعیت بدنی ناشی از کمر درد مزمن و نقش ورزش درمانی را مورد بررسی قرار دادند. تعداد ۱۶ نفر زن مبتلا به کمر درد مزمن و ۳۰ نفر زن سالم با دامنه سنی ۲۰ تا ۴۰ سال به طور داوطلبانه در این پژوهش شرکت نمودند. بیماران به مدت۳ ماه تحت ورزش درمانی قرار گرفتند. میزان درد کمر و شدت ناتوانی به ترتیب توسط پرسشنامه ­های کیوبک و اوسوستری بدست آمد. از یک دستگاه تعادل سنج الکتریکی برای اندازه گیری میزان انحرافاتوضعیت بدنی ( فاصله انحراف مرکز ثقل از محور عمودی مرکز سطح اتکا) در شرایط مختلف استفاده شد. پس از درمان همه متغیرها مجدداً اندازه گیری شدند. میزان ناتوانی و شدت درد کمر بیماران پس از درمان به ترتیب ۵۳ درصد و ۵۸ درصد بهبود یافتند. میانگین کل انحرافات مرکز ثقل در گروه تجربی قبل از درمان ۳/۰ ۳و در گروه شاهد ۲/۰ ۳/۱ بود که نشان می­دهد بیماران ۳/۲ برابر افراد سالم از انحراف وضعیت بدنی بیشتری برخوردار بودند اما پس از درمان با ۵۳ درصد بهبود، وضعیت بدنی بیماران مشابه وضعیت بدنی افراد سالم گردید. نتایج با توجه به یافته­های این بررسی، حاکی از این بود بیماران مبتلا به کمر درد مزمن از انحراف وضعیت بدنی بیشتری برخوردار بودند. ورزش درمانی منجربه بهبود درد کمر، ناتوانی و انحرافات وضعیت بدنی بیماران کمر درد مزمن شد و همچنین برنامه تمرینات اصلاح وضعیت بدنی باید در برنامه درمانی بیماران کمر درد گنجانده شود(۲۸).
احمدی آهنگر و همکاران(۱۳۸۷) به پژوهشی که تاثیر آمی­تریپتیلین را در درمان کمر درد مزمن بررسی می‌کرد پرداختند. در این تحقیق مطالعه کارآزمایی بالینی بر روی بیماران مراجعه کننده به علت کمردرد مزمن به یک کلینیک نورولوژی، طی مدت ۲ سال انجام شد. بیماران به صورت یک در میان به ۲ گروه تقسیم شدند. به گروه اول ۱۲۵ نفر آمی تریپتیلین (۲۵ میلی گرم روزانه) داده شد و به گروه دوم ۱۱۴ نفر به عنوان گروه کنترل این دارو تجویز نگردید. دامنه سنی این افراد در گروه دارویی در مردان ۳۴-۳۶ و زنان ۳۶-۳۸ بود. سایر درمان‌های دارویی و غیر دارویی در دو گروه یکسان بودند. اطلاعات با بهره گرفتن از پرسش نامه­ای که شامل متغیر‌های سن، جنس، شغل، مدت کمر درد، بیماری زمینه­ای، معیارهای بهبودی (شامل اظهار نظر بیمار مبنی بر کاهش درد، توانایی انجام کارهای روزمره، توانایی حضور در محیط کار و باز یافتن قدرت انجام کارهای شغلی) بود، جمع آوری و مورد مقایسه قرار گرفت.
میانگین سن بیماران در دو گروه مشابه و از لحاظ آماری اختلاف معنی‌داری نداشت، همچنین از نظر جنس اختلاف معنی‌داری بین دو گروه وجود نداشت. از ۱۲۵ بیماری که داروی آمی تریپتیلین دریافت کرده بودند ۱۰۴ بیمار بهبود یافتند درحالی‌که از ۱۱۴ بیماری که این دارو را دریافت نکردند ۸۳ مورد بهبودپیدا کردند. نتایج با توجه به یافته­های این بررسی، حاکی از این بود که با توجه به نتایج این مطالعه آمی تریپتیلین در درمان دارویی کمر دردهای مزمن موثر بوده و تجویز این دارو در این کمر دردها توصیه می­ شود(۱).
زند و همکاران(۱۳۸۷) به بررسی تاثیر انجام ورزش مناسب و وضعیت بدنی صحیح در هنگام فعالیت‌های روزانه دوران بارداری از طریق آموزش و انجام آن توسط خانم­های باردار طراحی شده بود پرداختند. تعداد ۱۳۸ نفر از خانم­های بارداری در آن شرکت کردند. افراد مورد پژوهش در قالب گروهای ۱۶ نفری در طی ۳۰ هفته و هر هفته ۳ جلسه و هر جلسه ۶۰ دقیقه تمرین داده شدند. این تمرینات شامل ۱۰ نوع حرکت ورزشی سبک و هوازی بود که عموماً موجب تقویت وانعطاف عضلات پشت، ستون مهره­ها، ران، شکم و باسن می­ شود. تمرینات فوق زیر نظر فیزیوتراپی که از هدف پژوهش اطلاع نداشت، درسالن ورزش بیمارستان انجام می‌شد. برنامه­تمرینی شامل ۵ دقیقه گرم کردن عمومی، حرکات کششی و راه رفتن آرام به مدت حداکثر ۵ دقیقه و یا به تعداد ۱۰ مرتبه و ۵ دقیقه تمرینات برگشتی به حالت اولیه (سرد کردن) انجام می­شد. شدت برنامه ­های تمرینی با گرفتن ضربان قلب آزمودنی‌ها کنترل می­شد، به گونه ­ای که ضربان قلب افراد در حین تمرین از ۱۴۰ ضربه دقیقه بالاتر نرفته و با نوشیدن مایعات قبل، حین و بعد از تمرین ورزشی آب از دست رفته جبران می­شد. با توجه به نتایج حاصل، ۲/۱۸ درصد از زنان گروه تجربی و ۶/۳۶ درصد از زنان باردار گروه کنترل مبتلا به کمر درد در دوران بارداری شدند. نتایج بدست آمده نشان می­دهد که ورزش در دوران بارداری موجب حذف کمر درد نمی­ شود ولی می ­تواند بروز کمر درد را در این دوران کاهش داده یا به تاخیر اندازد(۱۷).
حسینی فرو همکاران(۱۳۸۸) به مطالعه مقایسه تأثیر تمرین­های مکنزی با تمرین­های ثبات دهنده کمر در بهبود عملکرد و درد مزمن کمر پرداختند. تعداد ۳۲ بیمار با تشخیص کمر درد مزمن از طریق نمونه گیری در دسترس انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه تمرین­های ثبات دهنده (۱۶نفر) و مکنزی (۱۶نفر) قرار گرفتند. درد با پرسشنامه مک گیل، ناتوانی با پرسشنامه اسوستری، دامنه حرکتی تاکننده های کمر با آزمون شوبر و زاویه لوردوز کمر با خط کش انعطاف‌پذیری، قبل و پس از درمان ارزیابی شد. برنامه درمان برای هر دو گروه شامل ۱۰ جلسه تمرین روزانه و هر جلسه حدود ۱ ساعت بود.بعد از درمان میانگین درد، ناتوانی و لوردوز کمری در هر دو گروه کاهش یافت. میانگین دامنه حرکتی کمر تنها در گروه تمرین­های مکنزی بعد از درمان افزایش یافت. اختلاف معنی‌داری بین دو گروه از نظر متغیرهای مورد مطالعه بعد از درمان وجود نداشت. نتایج حاکی از آن بود که تمرین‌های ثبات دهنده و مکنزی سبب کاهش درد، ناتوانی و زاویه لوردورز کمر در بیماران با درد مزمن کمر می­شوند. همچنین تمرین­های مکنزی باعث افزایش دامنه حرکتی تاکننده های کمر می­شوند. در مجموع هیچ یک از دو روش درمانی بر دیگری برتری ندارد(۸).
اکبری و همکاران(۱۳۸۹) به بررسی تاثیر تمرین‌های یوگا بر انعطاف‌پذیری ستون فقرات، درد و ناتوانی عملکردی در زنان مبتلا به فتق مزمن دیسک کمرپرداختند. ۲۸ بیمار با فتق دیسک مزمن کمر به صورت تصادفی در یکی از دو گروه تمرین‌های یوگا(۱۴نفر) و متداول(۱۴نفر) قرار گرفتند. درد با مقیاس دیداری درد، افسردگی با پرسش نامه،زاویه لوردوز کمر با خط‌کش انعطاف‌پذیری، دامنه حرکتی تاکننده های کمر با آزمون تغییر یافته شوبر و شدت ناتوانی با شاخص ناتوانی اسوستری قبل و پس از درمـــان اندازه‌گیری گردید. برنامه درمان شامل ۱۶ جلسه تمرین طی ۸ هفته و هر هفته ۲ جلسه بود. میانگین درد در گروه یوگا از ۱/۱±۷/۶ به ۴/۱±۴/۳ و در گروه متــداول از ۹/۰± ۵/۶ به ۹/۰±۷/۳ کاهش یافت. میانگین ناتوانی، افسردگی و لوردوز در هر دو گروه کاهش و دامنه تاکننده های کمر افزایش یافت. اختلافی بین دو گروه از نظر کلیه متغیرهای مطالعه وجود نداشت.نتایج مطالعه نشان داد که تمرین‌های یوگا و متداول سبب کاهش درد و ناتوانی و افزایش فلکسیون کمر در زنان مبتلا به فتق مزمن دیسک کمر می‌شوند(۳).
روحانی و همکاران(۱۳۸۹) به بررسی شیوع دردهای ستون فقرات و ارتباط آن با برخی از عوامل تأثیر گذار در پرستاران شاغل در بیمارستان‌های شهر گناباد پرداختند. این پژوهش بر روی ۹۳ پرستار که به روش سرشماری انتخاب شدند انجام شد. ۳/۶۱ درصد نمونه‌ها زن (۵۷ نفر) و ۷/۳۸ درصد مرد (۳۶ نفر) بودند و ۲۰ درصد علاوه بر شغل پرستاری، شغل دوم نیز داشتند. ۳/۷۶ درصد نمونه‌ها از اصول صحیح مراقبت از ستون فقرات خود آگاهی متوسط داشتند. درحالی‌که تنها ۹/۱۲ درصد آنان این اصول را همواره به کار می‌بردند. همچنین ۵/۵۰ درصد موارد حداقل از یک نوع درد رنج می‌بردند. شایع‌ترین محل درد (۷/۲۳ درصد) ناحیه ی ستون فقرات کمری بود. بین وجود درد و سابقه کار ازلحاظ آماری رابطه معنی‌داری وجود داشت. همچنین بین وجود درد با شاخص‌های سن، جنس، توده ی بدنی و آگاهی پرستاران رابطه معنی‌داری مشاهده شد. آگاهی پرستاران دارای درد ستون فقرات از پرستاران بدون درد بیشتر بود. نتایج حاکی از این بود که شیوع زیاد دردهای ستون فقرات لزوم برنامه ریزی مناسب برای کاهش درد در ستون فقرات را مطرح می‌کند. تأثیر نمایه توده ی بدنی بر دردهای ستون فقرات نیز برنامه ریزی برای کاهش وزن را امری ضروری نشان می‌دهد(۳۳).
توفیقی و همکاران در تحقیقی(۱۳۹۰) که بر روی ۳۰ زن ۵۵- ۳۰ ساله مبتلا به کمر درد مکانیکال مزمن انجام دادند، افراد را به شکل تصادفی به سه گروه که گروه اول به روش درمان با مدالیته‌های فیزیکی،گروه دوم به روش درمان با تمرینات منتخب ورزشی وگروه سوم از هر دو روش درمان استفاده کردند. بیماران به مدت ۳ هفته در طول ۱۵ جلسه تحت درمان بودند. در این پژوهش از پرسشنامه درد استفاده شد. تمرینات گروه درمان غیر فعال ۳ هفته ودر طول ۱۵ جلسه و به مدت ۳۰ دقیقه تحت درمان بوده ­اند.درمان شامل استفاده از تنس نرمال به مدت ۵ دقیقه و والتراسوند به مدت ۵ دقیقه بود که به صورت یک مگاهرتز و از نوع جریان پالس استفاده شد. تمرینات گروه ورزش (تمرینات به مدت ۳ هفته در طول ۱۵ جلسه و هر جلسه ۳۰ دقیقه شامل ۳ دسته تمرینی که گروه اول تمرینات کششی (۱۰ دقیقه) (کشش همسرینگ و عضله ایلوپسواس) گروه دوم تمرینات تقویتی (تقویت عضله شکم و پشت و کمر) و گروه سوم تمرینات ثبات دهنده (انقباض ایزومترویک در کمر و حرکت پل زدن). گروه ترکیبی هم از هر ۲ روش استفاده می­کردند. میزان کاهش درد در گروه مدالیته درمانی برابر با ۱۶/۲ ۳ و در گروه تمرین درمانی ۱۱/۲ ۳۰/۲ و در گروه ترکیبی ۱۷/۱ ۵۰/۴ بود. نتایج حاکی از آن است که تأثیر معنی‌داری در هر ۳ گروه در کاهش درد و کمبود عملکرد وجود داشت ولی روش درمانی گروه سوم نسبت به ۲ گروه دیگر تأثیرات بیشتری داشت (۵).
صمدی و همکاران(۱۳۹۰) به پژوهشی که تاثیر بستن حمایت کننده­‌های کمری –خاجی را بر سرعت گشتاور ستون فقرات به هنگام انجام حرکات ۳ بعدی می‌سنجید پرداختند. دراین تحقیق مداخله­ای، تعداد ۳۰ مرد جوان سالم ۲۰-۳۰ ساله به روش نمونه گیری ساده و در دسترس انتخاب شدند. از آن‌ها خواسته شد که در وضعیت ایستاده در دستگاه ایزواستیشن ۲۰۰ Bقرار بگیرند و حرکت سه بعدی تنه را در برابر مقاومتی به میزان ۵۰ درصد گشتاور حداکثر انقباض ارادی و در دو شرایط با و بدون حمایت کننده کمری- خاجی انجام دهند.
در هر یک از شرایط آزمون، پنج توالی حرکتی تنه در جهت پایین رفتن (به صورت فلکشن، خم شدن طرفی و چرخش به راست) و بالا آمدن (به صورت باز کننده ، خم شدن طرفی و چرخش به چپ) انجام ­شد و در حین حرکت، متغیرهای سرعت متوسط و گشتاور متوسط مورد ثبت قرارگرفتند. با بهره گرفتن از حمایت کننده کمری- خاجی، سرعت متوسط به طور معنی‌داری در جهت تا کننده (۱۵%=P) و باز کننده (۰۰۵/۰=P) افزایش یافت، اما تغییرات معنی‌داری در سایر جهات مشاهده نشد(۵%<P). حمایت کننده کمری، گشتاور متوسط چرخش به راست را به طور معنی‌داری کاهش داد (۰۰۶/۰=P)، ولی در میزان این متغیر در سایر جهات تغییر معنی‌داری ایجاد نکرد (۵%<P). نتایج با توجه به یافته­های این بررسی، حاکی از این بود که پوشیدن حمایت کننده کمری- خاجی می ­تواند سرعت را در صفحه سهمی افزایش دهد. کاهش گشتاور چرخشی تنه به عنوان یکی از نتایج استفاده از حمایت کننده کمری می ­تواند نیروهای پیچشی وارده بر مفاصل ستون فقرات کمری را کاهش دهد(۲۱).
سعیدی(۱۳۹۰) در پژوهشی به ارتباط کمر درد و گردن درد در زنان شاغل در بیمارستان پرداخت. در این مطالعه مقطعی، توصیفی- تحلیلی تعداد ۳۷ نفر از کارکنان زن بیمارستان فاطمه الزهرا نجف آباد با میانگین سنی ۳۶/۵ ۴۷/۳۲ سال به صورت تصادفی آسان از بخش­های مختلف انتخاب شدند. پرسش نامه اطلاعات فردی و شرح حال کمردرد و گردن درد توسط فیزیوتراپ تکمیل گشت.
سپس آزمایش‌های مربوط به کمر از آن­ها به عمل آمد و وضعیت بدنی آن از نماهای قدامی، خلفی و جانبی بررسی شد. میانگین نمره وضعیت بدنی افراد مورد مطالعه ۱۶/۱ ۸۹/۰، میانگین نمره آزمایش کمر آن­ها ۹۳/۱ ۳۹/۱ و میانگین نمره خطر ابتلا به اختلالات عضلانی – اسکلتی ۴۱/۶ ۲۸/۱۵ بود. شیوع کمر درد و گردن درد در جمعیت مورد مطالعه به ترتیب ۴/۶۸ درصد و ۹/۲۸ درصد به دست آمد. شدت درد به ترتیب با نمره خطر ابتلا به اختلالات عضلانی- اسکلتی، انجام حرکات تکراری، بلند کردن اجسام سنگین، قرار گرفتن در وضعیت­های بد حین کار و نمره آزمایش کمر ارتباط مستقیم معنی‌داری داشت.بین شدت درد و نمره آزمایش وضعیت بدنی ارتباط معنی‌داری یافت نشد. نتایج این مطالعه، شیوع بالای کمردرد و گردن درد را در زنان شاغل در بیمارستان را نشان می­دهد. انجام حرکات تکراری، بلند کردن اجسام سنگین و قرار گرفتن در وضعیت­های بد حین کار، از مهم­ترین عوامل مرتبط با کمر درد و گردن درد در جمعیت مورد مطالعه می­باشند. با توجه به پایین بودن میانگین سنی افراد و بالا بودن میانگین نمره آزمایش کمر (تعداد آزمایش­های ناموفق کمر) و نمره خطر ابتلا به بیماری­های عضلانی- اسکلتی، توجه به عوامل ایمنی راحتی شغلی در جهت کنترل و کاهش اختلالات عضلانی- اسکلتی و عوامل خطر زای مربوطه ضروری به نظر می­رسد(۱۸).
مختاری نیا و همکاران(۱۳۹۱) به پژوهشی به منظور بررسی تکرار پذیری پارامتر‌های هماهنگی و ثبات الگوی حرکت در حین حرکات تکراری خم و راست شدن تنه در افراد سالم و بیماران کمر درد مزمن پر داخت. در این تحقیق ۱۲ فرد سالم(۹/۲۶ساله) و ۱۲ بیمار کمردردی(۵/۳۰ساله) به صورت نمونه گیری غیر احتمالی ساده تصادفی انتخاب شدند و ۸ وضعیت آزمون خم و راست شدن تنه را در شرایط متفاوتی از سرعت حرکت، راستای آن و وجود یا عدم وجود بار خارجی انجام دادند.
تکرار آزمون‌ها در فاصله زمانی ۷ تا ۱۰ روز صورت گرفت. متغیرهای فاز نسبی و انحراف فاز جهت محاسبه هماهنگی و تغییر پذیری بخش‌های لگن، کمر و قفسه سینه مورد استفاده قرار گرفت. تکرار پذیری نسبی با بهره گرفتن از ضریب هم بستگی درون گروهی و تکرار پذیری مطلق با بهره گرفتن از خطای معیار اندازه گیری و ضریب تغییرات مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج حاصل نشان داد که در افراد سالم مقادیر ضریب همبستگی درونی دارای دامنه ۵۳/۰- ۸۴/۰ و افرادی کمر دردی به جز سه وضعیت آزمون که مقادیر ضریب همبستگی درونی زیر ۵/۰ است. در سایر آزمون‌ها بین ۵۲/۰-۸۵/۰ بوده است. مقادیر خطای معیار اندازه ­گیری نیز برای افراد سالم دارای دامنه ۹۲/۰-۸/۴ و برای افراد کمردردی ۲/۱-۸/۵ بوده است. نتایج حاصل نشان می­دهد که فاز نسبی و انحراف فاز پارامترهای خوبی جهت ارزیابی هماهنگی و تغییر پذیری در شرایط دینامیک همانند باربرداری و حرکات پیچیده تنه می­باشد. هم چنین در تمایز افراد کمر دردی از افراد سالم نیز می ­تواند کاربرد داشته باشد(۳۴).
ارشاد و همکاران(۱۳۹۱) طی مطالعه­ ای جهت مقایسۀ پارامترهای مرکز فشار حین بارهای دینامیکی بین افراد مبتلا به کمر درد غیر اختصاصی و سالم جهت ارزیابی ضایعات ستون فقرات به یافته­های ارزشمندی دست یافتند. این پژوهش برروی ۱۲ مرد مبتلا به درد کمر و ۱۲ مرد سالم ۴۰-۲۰ ساله انجام شد. این افراد طی ۱۲ آزمون بارهای ایستا و پویا را حفظ کردند. همچنین دامنه جا به جایی و سرعت مرکز فشار و انحراف معیار آن‌ها در ۲ جهت قدامی و خلقی و طرفی و طول مسیر جابه جا ارزیابی شد. نتایج نشان داد که میزان جا به ­جایی طرفی مرکز فشار در افراد کمر دردی حین بارهای پویا ۱۵ و ۱۰ هرتز (۳۱/۱ و ۲۲/۱) است و بیشتراز افراد سالم (۰۳/۱ و ۱۰/۱) است(۲).
۲-۰۳- تحقیقات انجام شده در خارج کشور(۲۰۱۳-۲۰۰۷)
جاکوبس(۲۰۰۷) در تحقیقی که بر روی ۵۲ بیمار کمردردی مزمن ۶۵-۱۸ ساله انجام داد تمرینات درمانی را در طی ۱۱ هفته به اجرا درآورد. تمرینات ۲ بار در هفته و هر جلسه ۹۰ دقیقه ادامه داشت. برنامه تمرینات شامل تدریس و ارائه ۲۸ وضعیت بدنی بودکه توسط ۸ مدرس یوگا انجام شدو هر مدرس جداگانه و با توجه به نیاز کلاس پوسچر‌ها را انتخاب کرده بود. همچنین تمرینات ۵ روز در هفته به مدت ۳۰ دقیقه در منزل انجام می‌شد. نتایج نشان داد که این تمرینات و برنامه آموزشی در افزایش آگاهی و پیشگیری از درد کمر نقش بسزایی داشته است(۵۲).
کارن جی شرمن وهمکاران (۲۰۱۱) تحقیقی را بر روی ۲۲۸ بزرگسال مبتلا به کمردرد مزمن بودند انجام داد و این تمرینات درمانی در مدت ۱۲ هفته و هر جلسه به مدت ۷۵ دقیقه برگزار ‌شد. شرکت کننده‌ها به ۳ گروه تقسیم شدند که گروه اول در کلاس‌های ۱۲ هفته‌ای یوگا شرکت کردند وگروه دوم به تمرینات کششی پرداختند و گروه سوم هم دفترچه مراقبت از سلامتی را دریافت کردند. برنامه تمرینات شامل ۱۲ تکرار تمرینات کششی درهر جلسه وهمچنین تمرینات کششی ویژه تنه و پا و تمرینات هوازی و تمرینات قدرتی به مدت ۱۵ دقیقه انجام می‌شد. نتایج این تحقیق نشان داد که تمرینات یوگا در کاهش و بهبود درد کمر نسبت به دو گروه دیگر تاثیر بیشتری داشته است(۵۱).
مورتزانی و همکاران(۲۰۱۱) به مقایسه تمرینات هوازی و درمان غیر فعال در کارگران با درد مزمن کمر پرداختند. شرکت کنندگان با درد پایین کمر مزمن به استثنای کسانی که به طور تصادفی تعیین شده بودند در یکی از دو گروه درمانی که شامل ۵۰ نفرگروه تمرینات هوازی و ۵۰ نفرگروه با وضعیت غیرفعال بودند تقسیم شدند. دامنه سنی شرکت کننده‌ها ۶۵-۱۸سال بود. شدت درد پایین کمر(مقیاس آنالوگ بصری)، ناتوانی(پرسشنامه ناتوانی درد پایین کمر اوسوستری)، فاصله­ی نوک انگشتان تا کف زمین، و عوامل روانشناختی(مقیاس افسردگی و نگرانی بیمارستانی) در ابتدا و همچنین بعد از ۱۲ هفته از جمع­آوری شدند.
در ۱۲ هفته پیگیری، بهبود چشمگیری در شدت درد و ناتوانی در گروه تمرین اتفاق افتاد. تمرینات به شکل پیاده روی روی تردمیل و دوچرخه ثابت به مدت ۴۵-۳۰ دقیقه بود. البته شدت تمرینات طی ۱۲ هفته از۷۰ درصد به ۸۵ درصد رسید. همچنین بهبود چشمگیری در مقایسه با مقادیر اولیه در شدت درد مشخص شد (۶/۲±۶ در مقابل۷/۱±۲، تفاوت میانه = ۹/۳،۰۰۱/۰P<) ناتوانی (۴/۱۷±۳۱ در مقابل ۷/۱۲±۸/۱۵، تفاوت میانه ۲/۱۵، ۰۰۱/۰P<) نگرانی و افسردگی (۲/۸±۱/۲۱ در مقابل ۷/۶±۱۴ تفاوت میانه ۱/۷، ۰۰۱/۰P<) و فاصله نوک انگشت تا کف زمین ۱/۹-±۸/۲۷ در مقابل ۷/۵-±۲/۱۴، ۰۰۱/۰P<). درحالی‌که تفاوت­ها در متوسط درد، ناتوانی، نگرانی و افسردگی و فاصله نوک انگشت تا کف زمین در گروه کنترل چشم گیر نبود. نتایج این پژوهش بیان کننده این مطلب بود که تمرین شدید هوازی، درد و ناتوانی و ناراحتی روانی را در بیماران با درد مزمن پایین کمر را کاهش می­دهد(۴۴).
گیسلا سی میاموتو و همکاران (۲۰۱۱) درتحقیقی بر روی بیماران مبتلا به کمردرد مزمن تمرینات درمانی پیلاتس را طی مدت ۶ هفته انجام داد. این تمرینات ۲ جلسه در هفته و هر جلسه به مدت ۱ ساعت اجرا می‌شد. برنامه تمرینات شامل حرکات کششی ستون فقرات و تمرینات با بهره گرفتن از توپ ۵۵ سانتی متری، کشش یک پا، حرکت چرخش ستون فقرات، چرخش یک پا، ۵-۳ دقیقه ریلکسیشن بود که در ۳ سطح مقدماتی، متوسط، پیشرفته انجام ‌شد. نتایج این تحقیق حاکی از آن بود که اجرای تمرینات ورزشی پیلاتس در کاهش کمردرد مزمن نسبت به گروهی که دفترچه آموزشی دریافت کرده بودند تاثیر مفید و چشمگیری داشته است.البته تمرینات ورزشی پیلاتسو تمرینات انقباض عضلات شکم در منزل انجام می‌شد(۴۳).

­
مقدمه
پیشرفت، توسعه و تعالی در هر جامعه ای زمانی مسیر و ممکن می شودکه مسئولان، برنامه ریزان و ­­سیاست گزاران جامعه، توجه اصلی و اساسی به کودکان و نوجوانان را سر لوحه کار خود قرار دهند. این امر مستلزم درک و شناخت ورزش آموزشگاه ها است. بدیهی است که تربیت بدنی و ورزش در این سنین نقش حیاتی ایفا می کند. نوجوانان از بازی و ورزش لذت می برند و در ورزش برای بیان احساسات و عواطف خود فرصت های خوبی می­یابند. علاوه بر این، از نظر رشد عقلی و اجتماعی در حین بازی ها،کودکان و نوجوانان با مسائل و مشکلات مختلفی روبرو می شوندکه با تلاش وکوشش در جهت حل آنها، قدرت و توانایی مقابله با مشکلات زندگی را بهتر فرا می‌گیرند و روح همکاری،گذشت و ایثار درآنها تقویت می شود به عبارت دیگر ورزش و بازی موجب تحول ذهنی کودکان می شود(کوزه چیان، ۱۳۷۷).

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

شاید در مورد تفاوت بازی و کار این تصور پیش آیدکه کار برای خود دارای هدف معین و مشخص است اما بازی و ورزش فاقد هدف و امری مهمل بشمار آید. اما امروزه روشن شده است بسیاری از هدف‌های اساسی تربیتی در بازی‌ها و ورزش‌ها موجود است و از طریق بازی‌ها و ورزش‌ها بصورت آموزش مستقیم و غیر مستقیم به هدف‌های اساسی تربیتی چون جسمانی، عقلانی، اجتماعی، عاطفی و اخلاقی می توان رسید(ذکائی و همکاران، ۱۳۸۰).
تربیت بدنی^[۱] به عنوان یکی از ارکان تربیت عمومی در دوران تربیت رسمی از جایگاه خاصی برخوردار است. اهمیت این امر مهم، در دوره متوسطه که از نظر شکل پذیری شخصیت نوجوان دوران حساسی است، دو چندان می شود. از طرفی، چون تربیت نوجوانان یک جامعه در ابعاد مختلف بدنی، اجتماعی، ذهنی و روانی از طریق فعالیت های بدنی متناسب با شرایط رشد و وضع جسمانی بهتر می تواند در انسجام شخصیت آن ها مؤثر باشد؛ لذا آموزش تربیت بدنی از اهم وظایف آموزش و پرورش به شمار رفته و توجه جدی دست اندرکاران را به برنامه ریزی این امر مهم معطوف می دارد(عسگریان و همکاران، ۱۳۷۹) .
بسیاری از والدین و حتی مسئولان مدارس ما هنوز درباره ارزش واقعی بازی های ورزشی و ورزش به عنوان بخشی از برنامه تحصیلی دانش آموزان دچار ابهام و اشتباه‌اند، جملات گوش آشنای زیر که تکیه کلام بسیاری از والدین و اولیای بعضی از مدارس ماست بنحوی چنین برداشت اشتباهی را منعکس می سازد.«پسر جان به جای ورزش برو درست را بخوان». «محصل خوب که دنبال ورزش نمی رود»، «زنگ ورزش بچه ها بروند خانه هایشان»، « بچه ها به جای ورزش تو کلاس بمانند و ریاضی کار کنند» و« تو این مدرسه ورزش بی ورزش» . از نظر پویان‌فرد(۱۳۷۴) گویندگان چنین جملاتی و معتقدین به چنین فلسفه ای باید به این نکته واقف شوندکه بچه ها در همان ساعاتی که در پشت میز نشسته و به خواندن و نوشتن مشغولند و با کاغذ و مداد سرو کار دارند رشد و پرورش نمی یابند، بلکه اوقات دیگری که صرف گردش های علمی، اردوهای تربیتی و مهمتر از همه؛ صرف بازی در میادین و سالن های استخر و شنا می شود از لحاظ رشد و پرورش و یادگیری به مراتب از ساعات مذکور پر اهمیت تر است. مسئولیت تفسیر وتشریح هدف های رشته تربیت بدنی برای دانش آموزان، اولیای آنها و سایرین بر دوش معلمان و کارشناسان تربیت بدنی نهاده شده و این کار بدون درک و شناخت روشن وکامل از هدفهای آموزش وپرورش، هدفهای دانش آموزان و هدفهای تربیت بدنی نمی تواند انجام پذیرد. از نظر کوزه چیان (۱۳۷۷) روندی که اکنون شاهد آن هستیم، بنا به دلایل زیادی از جمله ضعف بینشی و نگرشی مسؤلان و اعلام تعطیلی درس ورزش در این دوره، آن هم به دلیل نداشتن تمکن مالی، نقصان های کمی وکیفی از قبیل کمبود تأسیسات و اماکن ورزشی، فقدان تجهیزات لازم و اساسی برای ورزش ها به ویژه ورزش های پایه، کمبود شدید تخصیص هزینه سرانه ورزشی دانش آموزان، کمبود نیروی انسانی متخصص، کارآمد و ماهر ورزشی در این دوره و دیگر نارسایی ها موجب شده است که ورزش مدارس در یک حالت بی برنامگی، بی سازماندهی ، سرگردانی، روزمرگی و نداشتن یک استراتژی مشخص به سر برد. با توجه به اهمیت فوق العاده درس تربیت بدنی در مدارس هنوز دانش آموزان در بسیاری از مدارس فاقد معلم ورزش متخصص وکارآمد هستند.
در برنامه درسی تربیت بدنی، جهت گیری اساسی یاددهی – یادگیری، کسب و حفظ سلامتی برای دانش آموزان است؛ از این رو، اهداف آموزشی حیطه های سه گانه زیر را شامل می شود: الف- آگاهی های مورد نیاز ب- مهارت های ضروری ج- نگرش های مورد انتظار.
۱-۱- بیان مساله
برنامه‌ریزی‌درسی در میان دانش‌آموزان و دانشجویان، بیشتر به معنای تعیین برنامه‌ای زمانی برای خواندن دروس و کتاب‌هاست که به طور کلی با مفهوم علمی برنامه‌ریزی‌درسی متفاوت است. تعریف واحدی از برنامه‌درسی در میان صاحب‌نظران این علم وجود ندارد و هر کس بنا به تفکرات خود، تعریفی از برنامه‌ریزی درسی ارئه داده است. به طور کلی نگرش‌های اساسی به برنامه‌ریزی درسی به چند شاخه رشد فرایندهای ذهنی و عقلی، منطق‌گرایی علمی، تحقق خود، و تطابق و بازسازی اجتماعی قابل تقسیم است (ملکی، ۱۳۸۶). در زبان انگلیسی از برنامه‌ درسی بیشتر با عنوان Curriculum یاد می‌شود. برخی تعاریف برنامه درسی از دیدگاه اندیشمندان غربی برنامه درسی، شامل کلیه تجربه‌ها، مطالعه‌ها، بحث‌ها، فعالیت‌های گروهی و فردی و سایر اعمالی است که فراگیر تحت سرپرستی و راهنمایی مدرسه انجام می‌دهد. برنامه آموزشی نقشه‌ای است که در آن فرصتهای مناسب یادگیری برای رسیدن به هدفهای کلی وجزئی مربوط که برای دانش‌آموزان و مدارس در نظر گرفته شده‌اند. اما منظور از برنامه‌درسی در این پژوهش همان سندمکتوب است.
از نظر بینت^[۲] و همکاران (۱۹۸۳) تربیت بدنی به بخشی از تعلیم و تربیت عمومی گفته میشود،که از طریق فعالیت های جسمانی و حرکت از قبیل بازی، مسابقه، نرمش، ژیمناستیک، رقص و فعالیت‌های، مشابه اجرا می‌شود. وست و بوچر ^[۳](۲۰۰۳) تربیت بدنی را به عنوان فرایند آموزشی تعریف کرده اند که در آن فعالیت‌های جسمانی به عنوان راهی برای کمک به دانش آموزان به منظور کسب مهارت‌ها، آمادگی، دانش و نگرش مثبت در جهت رشد مطلوب و تندرستی استفاده می شود. اهمیت درس تربیت بدنی، از دروس دیگری که در برنامه تحصیلی مدارس وجود دارد،کمتر نیست.
درس تربیت بدنی به عنوان یکی از بخش‌های متدوال در برنامه درسی مدارس، مشتمل برآموزش رشد، تقویت و مراقبت از بدن و حفظ آمادگی بدنی است. همچنین همه‌ی توانایی‌های شناختی و مهارت‌های حرکتی را از طریق ورزش، تمرین و انواع فعالیت‌های بدنی مثل: هنرهای رزمی و ایروبیک تقویت می‌کند. در ادامه به بخشی از فوایدی که مبین اهمیت درس تربیت بدنی است، اشاره میشود: ۱-حفظ آمادگی بدنی: آمادگی بدنی یکی از مهمترین عناصر در سوق دادن زندگی به سوی یک شیوه زندگی سالم محسوب می‌شود. درس تربیت بدنی، به نقش هرفعالیت قاعده‌مند، منظم و دایمی در کسب این آمادگی اشاره دارد. ۲-تقویت کننده اعتماد فراگیر:شرکت مستمر در ورزش‌های انفرادی،دونفره یا تیمی اعتماد به نفس را بالا می‌برد. ۳-آگاهی درباره اهمیت سلامت و تغذیه:در کلاس های درس تربیت بدنی نه تنها درباره ی شرکت دربرنامه های تفریحات سالم و آمادگی جسمانی صحبت می شود،بلکه این کلاس ها منجر به ارتقای دانش درباره جنبه های مختلف بهداشت بدنی نیز میشود. ۴-ایجاد روحیه جوانمردی و کار تیمی : شرکت در ورزش های تیمی و حتی دو نفره ، به ایجاد حس روحیه تیمی و گروهی در میان دانش آموزان منجر می‌شود. زمانی که دانش آموزان در ورزش های تیمی مشارکت می‌کنند، آنها می آموزند که چگونه خود را با وظایف دیگر هم تیمی ها سازگار نمایند. این فرایند کمک همه جانبه ای به مهارت‌های ارتباطی و همکاری با دیگران میکند. ۵-توسعه مهارت های حرکتی: توانایی تمرکز برروی حرکت تابی راکت و حرکت صحیح و درست آن برای ضربه به موقع، مثالی از مهارت‌های حرکتی در کلاس های درس تربیت بدنی است. مشارکت در ورزش ها و فعالیت های کلاس درس تربیت بدنی، به تقویت پاسخ‌های سریع دانش آموزان کمک می‌کند. همچنین این درس با نظم دادن به حرکات بدن و ایجاد وضعیت صحیح بدن، به توسعه و هماهنگی عصبی عضلانی چشم و دست نیز می انجامد. ۶-اهمیت رعایت بهداشت: کلاس‌های درس تربیت بدنی، شامل دروسی مرتبط با شناخت و اهمیت بهداشت و نظافت شخصی می‌شود. بنابراین به دانش آموزان در زمینه بهداشت و نگه داری از سلامت فردی در طول زندگی کمک می کند. ۷-افزایش همه جانبه توانایی‌های شناختی: کلاس‌های درس تربیت‌بدنی به شناخت همه جانبه توانایی‌های دانش آموزان کمک می کند. زیرا آن‌ ها از طریق شرکت در فعالیت‌های بدنی، درمورد ورزش‌های گوناگون اطلاعات و شناخت پیدا می کنند. ۸-شکوفایی استعدادهای ورزشی: کلاس‌های درس تربیت بدنی، موقعیت خوبی را برای همه ی افرادی که علاقمند به مطرح شدن در جهان ورزش هستند به وجود می آورد. این کلاس ها برای استعدادهای ورزشی، موقعیت مناسبی را فراهم می آورد تا کشف و تجربه ی زمینه های مختلف ورزشی، رشته مورد علاقه خود را شناسایی کنند.۹-تامین لدت و رفع خستگی: شرکت در کلاس‌های درس تربیت بدنی، علاوه بر فرصتی که برای یادگیری در زمینه‌های بهداشتی و دانش به وجود می آورد، موقعیت و فضای لازم را برای تفریحات سالم نیز به وجود می آورد. دانش آموزانی که در طول هفته از نوشتن و گوش دادن خسته شده اند، نیاز به یک فعالیت تفریحی مناسب برای فوق برنامه خود دارند. شرکت در ورزش و آمادگی بدنی کلاس‌های تربیت بدنی،ب ه عنوان یک فعالیت خوش آیند برای دانش آموزان محسوب میشود. ۱۰-ارتقای زندگی سالم در بزرگ‌سالی:کودکانی که در سنین کودکی به اهمیت بهداشت و سلامتی پی می‌برند در طول دوره رشد و دوران بزرگسالی از اهمیت زندگی سالم آگاهی کافی دارند، بنابراین برنامه تربیت بدنی شامل انواع فعالیت های بدنی و ورزشی است. اطلاعات لازم را در زمینه‌ی اهمیت بهداشت و سلامتی در اختیار دانش آموزان قرار می دهد و به شکل گیری شخصیت افرادی آگاه و مطلع کمک می‌کند. وجود یک برنامه کامل و همه جانبه ی درس تریت بدنی، در تربیت افراد بزرگسال که روش زندگی سالم را به خوبی می دانند موثر است (رمضانی،۱۳۸۹). به رغم پیشرفت و توسعه برنامه‌های درسی تربیت بدنی در دنیا و بهره برداری مداوم از نظریه‌های برنامه درسی و الگوهای طراحی برنامه درسی،برنامه درسی تربیت بدنی درکشورما با پیشرفت علمی همراه نبوده است (اسماعیلی-۱۳۸۹). حال باتوجه به اهمیت این درس در نظام آموزشی و ضرورت پرداختن کودکان و نوجوانان به آن هماهنگی و انجام آن با سایر دروس برنامه آموزشی مدارس بیشتر شده است. در این میان تحقیقات زیادی در زمینه مشکلات درس تربیت بدنی انجام شده است اما فقدان یک تحقیق همه جانبه در حوزه برنامه درسی تربیت بدنی و ارزیابی آن از دیدگاه‌های مختلف به چشم می‌خورد.
با وجود تاکید بر ضرورت تربیت بدنی برای تعلیم و تربیت عمومی اگرچه تامین سلامت جسمانی و توجه به بهداشت فردی در اهداف زیستی آموزش و پرورش آمده است و پرورش تن و روان و حفظ سلامتی جسمانی و ایجاد عادات بهداشتی در اهداف آموزش و پرورش در نظر گرفته شده است. اما نگاهی به تاریخچه تربت بدنی در آموزش و پرورش ایران نشان می دهد در حالی که در سال ۱۳۰۶درس تربیت بدنی به طور رسمی و اجباری جزو برنامه درسی همه مقاطع تحصیلی اضافه شد اما به دلیل عدم پیش بینی منابع مالی و امکانات و نیروی متخصص اجرای آن در عمل صورت نگرفت مطالعات توصیفی نیز بیانگر کاستی‌هایی در اجرای برنامه‌های‌درسی تربیت بدنی در ایران است.
در گذشته تلاش زیادی برای برنامه‌‌‌ ریزی‌درسی تربیت بدنی در ایران صورت نگرفته و عدم برنامه ریزی‌درسی برای تربیت بدنی و بی توجهی به آن از طرف مسؤلان و والدین و حتی حذف معلم تربت بدنی به طور رسمی نشان‌دهنده آن است که توجه مناسب که شایسته آن باشد به این درس مهم توجه نشده است. با توجه به دلایلی که در اهمیت تربیت بدنی گفته شد ضرورت توجه به برنامه و تدوین برنامه درسی مناسب برای آن روشن میشود. چنین برنامه ای مرهون تحقیقاتی است که با روش‌های مختلف تحقیق اطلاعات لازم را برای مدیران فراهم کند زمانی می توان برنامه‌ریزی کرد که اطلاعات لازم را در اختیارداشت و وضعیت موجود توصیف شده باشد (اسمعیلی و همکاران، ۱۳۸۵). دانستن نگرش مربیان تربیت بدنی به عنوان مجریان اصلی برنامه درسی نسبت به برنامه درسی تربیت بدنی موجود در مدارس متوسطه می‌تواند زمینه ای فراهم نماید تا ضمن بررسی نقاط قوت وضعف برنامه درسی راهکارهایی برای برنامه ریزی صحیح،اصلاح و بهبود در این حوزه انجام دهند.
تحقیقاتی با عنوان بررسی برنامه درسی تربیت بدنی دوره راهنمایی از دیدگاه معلمان و کارشناسان تربیت بدنی استان کرمان(دشتخاکی، ۱۳۹۱)، وضعیت برنامه درسی تربیت بدنی در مدارس متوسطه استان مرکزی(حقدادی، ۱۳۹۰)، بررسی نیازهای آموزشی درس تربیت بدنی و ورزش مدارس متوسطه ایران(رمضانی نژاد و همکاران، ۱۳۸۸)، مقایسه نیازهای جسمانی، مهارتی، شناختی و عاطفی دانش آموزان دختر مدارس ایران در درس تربیت بدنی و ورزش پرداختند. هدف آنها مقایسه اولویت نیازهای آموزشی دانش آموزان دختر در درس تربیت بدنی و ورزش در سه دوره تحصیلی(رمضانی نژاد و همکاران، ۱۳۹۱)، بررسی وضعیت اجرای درس تربیت بدنی در مدارس راهنمایی و متوسطه استان یزد(خاوری و یوسفیان، ۱۳۸۷) انجام شده است و جای پژوهشی که میزان دستیابی به اهداف برنامه درسی دوره متوسطه را بسنجد و در دو وضعیت موجود و مطلوب مقایسه کند خالی است.
این تحقیق می کوشد با بررسی هدف‌های برنامه درسی در سه حیطه شناختی، عاطفی و روانی حرکتی، میزان دستیابی به اهداف برنامه درسی تربیت بدنی دوره متوسطه را از دیدگاه دبیران تربیت بدنی شهرکرمان بسنجد و وضعیت موجود و مطلوب آن را با هم مقایسه کند.
۱-۲-اهمیت و ضرورت تحقیق
نظام تعلیم و تربیت یکی از مهم‌ترین نظام های اجتماعی است که الگوی ساختار اجتماعی معاصر آن‌را دربرمی گیرد. اگرچه تعلیم و تربیت یک نهاد دیرینه ی اجتماعی است که عمر آن به قدمت جوامع انسانی میرسد اما توانمندی های عصرجدید و در رأس آن تراکم و انفجار اطلاعات و تورم فرهنگ این جایگاه پیشرفته را در سطح سازمان ها و نهادهای اجتماعی به تعلیم و تربیت داده است. تربیت بخش مهمی از نظام آموزش و پرورش هر جامعه را تشکیل می دهد و حرکتی است تکاملی و تدریجی به منظور هدایت فرد از آنچه هست به آنچه باید بشود. همانطور که ژان ژاک روسو اظهارکرده است، تربیت عملی است که میتواند فرد را در دایره‌ی استعدادهای فطری‌اش پرورش دهد و یا به گفته نقیب زاده کشاندن به سوی ارزش ها معنی حقیقی تربیت و هدف نهایی تعلیم و تربیت فرد است. به همین دلیل در مکتب انسان ساز اسلام تزکیه و تربیت بر تعلیم و تعلم مقدم است. از طرف دیگر تربیت بدنی بخشی از آموزش و پرورش رسمی و برنامه های مدرسه است که از طریق فعالیت ها، بازی ها و حرکات جسمانی برنامه ریزی شده به پرورش و رشد فرد کمک می کند. برنامه های تربیت بدنی در مدرسه در حقیقت بخش عملی تعلیم و تربیت عمومی است که فرد به وسیله شرکت درآن مجموعه ی وجودی (جسم و عقل و روح) خود را مورد تربیت قرار می‌دهد لذا هدف کلی تربیت بدنی کمک به پرورش قوای جسمانی،عقلانی،عاطفی و مهارت‌های اجتماعی است. با این توضیح در حقیقت تربیت بدنی به عنوان ابزاری مناسب برای تحقق اهداف و آرمان‌های آموزش و پرورش در جامعه است. از آنجا که داشتن جامعه ای فعال، پویا و سالم در گرو این است که کودکان و نوجوانانی که در مدارس تربیت می‌شوند در معرض برنامه‌درسی‌تربیت بدنی قوی و غنی از لحاظ محتوا قرار گیرند.بررسی اهداف برنامه درسی موجود این دانش را به ما می دهد که برنامه درسی موجود در چه حیطه هایی موفق بوده و درچه حیطه هایی کمبود و نیاز به اصلاح دارد.
۱-۳- اهداف تحقیق
هدف کلی این تحقیق بررسی میزان دستیابی به اهداف برنامه درسی تربیت بدنی دوره متوسطه از دیدگاه دبیران تربیت بدنی شهرکرمان می‌باشد. در این راستا اهداف جزئی زیر برای رسیدن به هدف کلی پژوهش مطرح می‌شوند:
۱-بررسی برنامه درسی تربیت بدنی دوره متوسطه در حیطه شناختی و مقایسه وضعیت موجود و مطلوب آن
۲- بررسی اهداف برنامه درسی تربیت بدنی دوره متوسطه در حیطه عاطفی و مقایسه وضعیت موجود و ومطلوب آن
۳- بررسی اهداف برنامه درسی تربیت بدنی دوره متوسطه در حیطه روانی حرکتی و مقایسه وضعیت موجود و مطلوب آن
۱-۴-سوال‌های تحقیق:
سئوال‌های این پژوهش به شرح زیر است:

1. 1. وضعیت موجود و مطلوب اهداف برنامه‌درسی تربیت بدنی دوره متوسطه در حیطه‌شناختی از نظر دبیران تربیت بدنی متوسطه شهرکرمان چگونه است ؟

1. 1. وضعیت موجود و مطلوب اهداف برنامه درسی تربیت بدنی دوره متوسطه در حیطه‌عاطفی از نظر دبیران تربیت بدنی شهرکرمان چگونه است؟

1. 1. وضعیت موجود و مطلوب اهداف برنامه درسی تربیت بدنی دوره متوسطه در حیطه‌روانی‌حرکتی از نظر دبیران تربیت بدنی شهرکرمان چگونه است ؟

۱-۶-تعاریف مفاهیم
الف)تعاریف مفهومی
تربیت بدنی^[۴]:« به آن وجه از آموزش و پرورش اطلاق می شود که می خواهد از طریق فعالیت های جسما نی از قبیل بازی های ورزشی، حرکات نرمشی، حرکات ژیمنا ستیک و سایر حرکات مربوطه حد اعلای زمینه را برای رشد و پرورش کامل ا ستعدادهای فرد فراهم آورد» (رضوی،۱۳۸۴).
آموزش تربیت بدنی: «یک دوره آموزشی است که از طریق تعادل و ارتباط منطقی با فعالیت‌های فیزیکی هدف قرار داده می شود تا بهترین تکامل بالقوه فردی رشد و نمو فیزیکی و قابلیت های روانی- اجتماعی را شامل شود » (هاردمن، ۲۰۰۷).
درس تربیت بدنی^[۵]: « به محتوایی گفته می شود که معلم تربیت بدنی در کلاس به دانش آموزان ارائه می‌دهد. هدف از ارائه چنین محتوایی توسعه و تکامل ابعاد روانی – حرکتی، شناختی و عاطفی دانش آموزان است » (شعبان زاده،۱۳۸۰).
حیطه شناختی^[۶]: « به جریان هایی گفته می شودکه با ذهن و اندیشه آدمی سروکار دارند مربوط می شوند» (سیف،۱۳۸۰؛۹۹).
حیطه مهارتی^[۷]: «حوزه روانی – حرکتی به زمینه مهارت های حرکتی یا فعالیت های بدنی ارتباط دارد به عبارت دیگر، هر فعالیتی که علاوه بر جنبه روانی دارای جنبه جسمانی هم باشد، در این حوزه جای دارد» (همان منبع؛۱۰۹).
حیطه نگرشی^[۸]: «این حوزه بر احساس، هیجان و درجه قبول یا رد پدیده های معین از جمله ارزش ها تاکید دارد» (لوی،۱۳۸۰).
ب) تعاریف عملیاتی
تربیت بدنی:تعلیم و تربیت از طریق حرکت و فعالیت های جسمانی در مدرسه توسط معلم، تربیت بدنی اطلاق می‌شود، مثلا از طریق شرکت در بازی ها ی آموزشگاهی و آموزش مهارت‌های مقدماتی رشته های ورزشی.
درس تربیت بدنی: درس تربیت بدنی عبارت است از دو ساعت برنامه هفتگی دانش آموزان مدرسه متوسطه است.
حیطه شناختی: میزان آگاهی از اطلاعات مربوط به بهداشت ورزشی ( اصول استفاده ازموادغذایی، اهمیت کنترل وزن بدن) آشنایی با وضعیت های بدنی(اطلاع از فرم صحیح بدن درهنگام ایستادن، نشستن، راه رفتن، خوابیدن و دویدن) در دانش آموزان، آشنایی با آمادگی جسمانی و برخی آزمون های رایج آموزشگاهی و میزان آگاهی از موارد ایمنی (برخی از عوامل ایجاد صدمات ورزشی، رعایت اصول ایمنی) همچنین آشنایی با ورزش های رایج (با دست و با یا هردو) در دانش آموزان را می سنجد. این حیطه با سوالهای شماره ۱تا ۱۸ پرسشنامه سنجیده شده است.
حیطه مهارتی: میزان کسب مهارت جهت آمادگی جسمانی و حرکتی(استقامت عضلانی و قدرت، استقامت قلبی – عروقی و انعطاف پذیری) و داشتن مهارت درمقدمات ورزش های رایج آموزشگاهی(ورزش های گروهی و انفرادی) و کسب مهارت در اجرای ترکیبی حرکات پایه و مهارت ها و بازی های ورزشی را مورد بررسی قرار می دهد. این حیطه با سوالهای شماره ۲۸تا ۴۳ پرسشنامه سنجیده شده است.
حیطه نگرشی: میزان علاقه به رعایت نظافت و عادات بهداشتی و علاقه به فعالیت های تربیت بدنی و بازی ها وهمچنین تمایل به شرکت دربازی ها و فعالیت های گروهی و تمایل به حفظ سلامت جسمانی را در دانش آموزان می سنجد. این حیطه با سوالهای شماره ۱۸تا ۲۸ پرسشنامه سنجیده شده است
فصل دوم
مبانی نظری و
پیشینه پژوهش

مقدمه
در فصل دوم، مبانی نظری و پیشینه تجربی پژوهش مورد بررسی قرار خواهد گرفت. بر این اساس، در ابتدا تاریخچه تربیت بدنی در اعصار مختلف و اهمیت تربیت بدنی از منظر اسلام مورد بحث قرارمی گیرد. در ادامه برنامه درسی تربیت بدنی، طبقه بندی هدف‌های آموزشی، هدف‌های برنامه‌درسی تربیت بدنی و در انتها پیشینه تجربی پژوهش در دو بخش تحقیقات داخلی و خارجی و در نهایت جمع بندی ارائه شده است.
۲-۱-تاریخ و تربیت بدنی
انسانهای اولیه برای بدست آوردن غذا، لباس، مسکن و نیز برای مقابله با دشمن ناچار به تلاش وکوشش بوده و غریزه طبیعی میل به زندگی بشر را قادر ساخته است بر توانایی‌های خود بیفزاید تا بتواند رفته رفته به مهارت‌هایی دست یابد که برای محافظت از خود و مصون ماندن از شر دشمنان و حوادث و خطراتی که همواره زندگی او را تهدید می کردند به آنها نیاز داشته است. تنها پرورش قدرت فیزیکی و توانایی‌های بدنی بود که می‌توانست انسانهای اولیه را از نظرامنیت به ادامه زندگی مطمئن کند. و از همین جاست که افراد قبایل نخستین وجود کودکان قوی بنیه و چابک را موهبت و کودکان ضعیف و ناتوان را خطری برای گروه می پنداشتند. با این همه، اهمیت و اعتبار بسیاری که انسانهای روزگاران کهن برای قوای جسمانی و مهارتهای بدنی و چابکی و چالاکی، به منطور مقابله با حیوانات درنده یا جنگ با دشمن یا شکار و تهیه غذا قائل بودند آنان را از توجه به برخی دیگر از نیازهای بشری غافل نکرده بود. تحقیقات دانشمندان نشان می دهد که آنان احترام بزرگتران و از جمله پدر و مادر را نگه می داشتند و به روابط گروهی و زندگی اجتماعی و امور تفریحی و عبادت نیز توجه خاص مبذول می داشتند. اگر با دقت در نحوه‌ی زندگی انسانهای اولیه بنگریم شاید بتوانیم موضوعاتی را که آنان برای تعلیم و تربیت به فرزندانشان انتخاب می کردند به چهار دسته تقسیم کنیم:
الف) تعلیماتی که جوانان را برای مسائل ایمنی و زیستی از قبیل تهیه ی خوراک، پوشاک، پناهگاه و حفاظت خود و وابستگانشان آماده و تربیت می‌کرد.
ب) تعلیماتی که راه و رسم زندگی دوستانه ی اجتماعی را به آنان می آموخت.