تصویر ۷۸– ۳٫ رعایت کرسی­بندی در کتیبه دو طبقه، استفاده از دو کرسی اصلی جهت توازن حروف ۱۳۹
تصویر ۷۹– ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط ثلث­، داخل نقاره­خانه صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر:آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی ۱۴۰
تصویر ۸۰– ۳٫ رعایت کرسی­بندی در کتیبه کمربندی دو طبقه، استفاده از دو کرسی اصلی جهت توازن حروف ۱۴۰
تصویر ۸۱ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط نستعلیق، ورودی ایوان طلا به طرف دارالسعاده، مجموعه زیارتی امام رضا­(ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳ ۱۴۰
تصویر ۸۲– ۳٫ رعایت کرسی­بندی در کتیبه نستعلیق، استفاده از چهار کرسی اصلی جهت توازن حروف ۱۴۰
تصویر ۸۳ – ۳٫ نمونه ­ای الواح ترنجی، خط رقاع آمیخته به­ثلث، ایوان طلای صحن نو، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی ۱۴۱
تصویر­۸۴– ۳٫ استفاده از کرسی­بندی بیشتر نسبت به­کتیبه­های افقی طوماری و قاب­بندی …… ۱۴۱
مقدمه
هنر ایران در دوران اسلامی هنری مقدس است که در­کوچک­ترین اجزای آن نشانه­ های دانش و تفکر وجود دارد. یکی از ابعاد هنر اسلامی، معماری می­باشد و کتیبه­نگاری بخشی از تزیینات معماری اسلامی محسوب می­گردد. با بررسی کتیبه­های به­جا مانده از معماری اسلامی ایران می­توان به­شناخت کامل و عمیقی از هنر مذهبی دست یافت و به­استناد تاریخی آن پی­برد. علاوه بر آن­ با بررسی جنبه­ های هنری و بصری موجود در این کتیبه­ها قابلیت ­های­ بصری آن شناخته شده و شیوه ­های مختلف خط مورد استفاده در­آن بازشناسی می­ شود. از آنجایی­ که بیشترین کاربرد کتیبه­نگاری اسلامی در ابنیه مذهبی به­خصوص آرامگاه­ها، مدارس، مساجد و مجموعه­های زیارتی بوده است، مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با در بر­داشتن تزیینات بی­شماری از معماری، همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. این مجموعه زیارتی که هم­زمان با شکل­ گیری بنای قبه مبارک علی بن موسی الرضا (ع)، در شهر مشهد ایجاد شده است به­مرور زمان دستخوش بازسازی و مرمت­های بی­شماری در ادوار متمادی تاریخ بوده و همواره کتیبه­نگاری بخش مهمی از جنبه­ های بصری و تزیینی موجود در این مجموعه زیارتی قلمداد شده است. در این راستا با تمرکز بر موضوع کتیبه­نگاری می­توان خطوط مورد استفاده در کتیبه­های این مجموعه را بر اساس ویژگی­های بصری آن شناسایی و دسته­بندی نمود و این کتیبه­ها را از منظر شکل، ساختار، رنگ و نوع ترکیب­بندی­های به کار رفته در آن مورد مداقه قرار داد.
در این پژوهش با تمرکز بر موضوع مورد بررسی­ در فصل نخست، کلیات پژوهشی که در برگیرنده ساختار اصلی این پایان نامه است و شامل بیان­مسأله، اهداف پژوهش، اهمّیّت و ضرورت تحقیق، سوالات، پیشینه تحقیق، روش و ابزار­گردآوری، روش انجام تحقیق و روش تحلیل اطلاعات می­باشد، آورده شده است و پس از آن تاریخچه­ای اجمالی از روند ساخت کالبدی مجموعه زیارتی امام رضا (ع) و کتیبه­های شکل گرفته از دوره­ های مختلف تاریخ در اماکن متبرکه­ی این مکان مقدس مطرح شده است و درباره روند ساخت هریک از صحن­ها، رواق­ها و کتیبه­های ایجاد شده در هر دوره از ابتدای شکل­ گیری این مجموعه تا دوره معاصر بررسی­هایی صورت گرفته است و نام هنرمندان و بانیان هر یک از بناهای موجود در این مجموعه زیارتی عنوان شده و پس از آن در بخش دیگر از همین فصل، تعیین برخی از تعاریف به­کار رفته در این رساله آمده است. در فصل دوم، کتیبه­ها از منظر متن، قالب و شکل کلی، خط و ترکیب خط در کتیبه، مواد و مصالح ساخت و رنگ گونه­شناسی شده، به­ طوری­که­ از منظر متن­کتیبه­های مذهبی، احداثیه و مذهبی – احداثیه معرفی گردیده و از منظر قالب و شکل کلی، کتیبه­ها در بخش­های طوماری، قاب­بندی و الواح مورد بررسی قرار گرفته­اند و روند استفاده از قلم­های کوفی، ثلث و نستعلیق که از کاربردی­ترین خطوط مورد استفاده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) می­باشند در­ کتیبه­نگاری مطرح گردیده است. همچنین در بررسی ترکیب خط در کتیبه، کتیبه­ها از نظر تک­سطری، مادر و بچه، طوماری دو طبقه و سه طبقه و کتیبه­های کمربندی مورد مطالعه قرار گرفته­اند. در بررسی­هایی که پیرامون مواد و مصالح انجام شده است، نیز کتیبه­ها از منظر فن اجرا در انواع کاشی­کاری، سنگ، گچ، تزیینات چوبی، فلزکاری و آیینه­کاری مورد مداقه قرار گرفته است. در فصل سوم نیز قابلیت ­های بصری کتیبه­های این مجموعه زیارتی از منظرهای مختلفی چون: کیفیات­ بصری که شامل: آهنگ بصری، تعادل، تباین، ترکیب­بندی و تناسب می­باشند و ویژگی­های حروف کتیبه­ها که شامل: افراشته­ها، حروف کشیده، گرد اندام­ها و حروف کوتاه می­باشند و همچنین فضاهای ایجاد شده در بین حروف مورد مطالعه قرار گرفته و تحلیل شده است. فصل چهارم که شامل نتیجه­ای از کل روند پژوهش می­باشد، در برگیرنده جمع­بندی کلی مطالب، پاسخ به­سوالات ابتدای پژوهش و پیشنهادات می­باشد. لازم به­ذکر است که در قسمت پیوست مطالب چندی از کتیبه­های این مجموعه زیارتی در جداولی از منظر: متن، تاریخ کتابت، هنرمندان، بانیان، نوع خط و فن اجرا آورده شده است که جهت کسب اطلاعات بیشتر از کتیبه­ها می­توان به­این بخش رجوع کرد.
پایان نامه مذکور، مورد حمایت آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی قرار گرفته است که ماحصل علاقه شخصی و تلاش چند ماهه نگارنده می­باشد. در این­­راه با توجه به­مطالعات کتابخانه­ای و میدانی و با وجود موانعی مانند: کمبود منابع و تاریخ­نامه­ ها در مبحث کتیبه­شناسی و تصاویرکه بر سر راه این تحقیق بود، این پژوهش صورت گرفته است. به­هر­حال رساله فوق در فراپیش نقد بوده، پیشاپیش این نکته عنوان می­ شود که این پژوهش خالی از نقص نبوده و امید می­رود که گام مثبتی در جهت اعتلا­، فرهنگ و هنر این مرز و بوم محسوب گردد.
فصل اول
کلیات­ پژوهش
۱– ۱ بیان مسأله
خراسان همواره در طی اعصار متمادی تاریخ سهم به­سزایی در ایجاد تاریخ، فرهنگ، تمدن و هنر ایران داشته است، به­ طوری­که آثار تاریخی باقی مانده از این منطقه گواه بر این مدعا می­­باشند. ­خراسان در دوران قبل از اسلام، بیشترین اهمّیّت را در زمان آریایی­های فلات ایران داشته است. به­واسطه­ حوادثی که در طول سده­ها در خراسان رخ داده، حدود آن مکرر دستخوش تغییر شده و در­بعضی از اعصار حدود مرزی دیگر پیدا کرده است. (­مولوی،۱۳۴۹: الف­) پس از شهادت و دفن علی­بن ­موسی­الرضا­ (ع) در باغ حمید بن قحطبه در بیرون یکی از شهرهای خراسان به نام نوغان و در نزدیکی روستای سناباد، شهرنوغان با تغییر نام به مشهد­الرضا شناخته شد و همواره از اهمّیّت ویژه­ای برخوردار­گشت، به­ طوری­که از حدود قرن سوم ق که بدن شریف حضرت در این منطقه مدفون شد تا به امروز دارای اهمّیّت فراوانی در بین مردمان بوده است. در این راستا قداست و اهمّیّت این مکان مردمان و هنرمندان را برآن داشت تا علم و هنر خود را در خدمت آن گذاشته و با بهره گرفتن از مصالح و تزیینات متعدد در طول تاریخ به­مجموعه ­ای بی­نظیر و دقیق از بناهای کهن و جدید در این مجموعه زیارتی دست یافته و در پهنه­ی آن مدارس، مساجد، آرامگاه­ها، صحن­ها، رواق­ها و نهادهای مختلفی را احداث نمایند، به­ طوری­که با نگاه به­این مجموعه زیارتی می­توان نمونه­های تمام عیار از هنرهای مختلف را در­آن مشاهده نمود. هنر خوشنویسی که یکی از ارکان مهم در معماری اسلامی محسوب می­گردد به­خدمت تزیینات در­آمده و نمودهای گوناگونی از آن در قالب کتیبه در طی ادوار مختلف تاریخی در این مکان مقدس نقش بسته است. با دقت در این کتیبه­ها و مطالعه آنها می­توان به­خصوصیات و ویژگی­های زیادی از این کتیبه­ها پی برد. بر این اساس سوالات متعددی در رابطه با این کتیبه ها مطرح می­گردد، که پاسخگویی به­آنها می ­تواند راهگشای تحقیقات دیگر در این زمینه باشد. در این پژوهش نیز سوالاتی در رابطه با کتیبه­ها عنوان شده که در راستای این تحقیق به­آنها پاسخ داده شده است. سوال اصلی در این پژوهش این مورد است که، کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر قابلیت ­های بصری چه ویژگی­هایی دارد؟ علاوه بر آن سوالات فرعی دیگری وجود دارد، از جمله اینکه؛ کتیبه­ها از نظر قالب و شکل کلی چه دسته­هایی را شامل می­شوند؟ از نظر ترکیب خط در کتیبه به­چند بخش تقسیم می­شوند؟ کتیبه­ها از منظر محتوا به­چند دسته کلی تقسیم می­شوند؟ از چه مصالحی در ساخت این کتیبه­ها استفاده شده است؟ و اینکه حروف به­کار رفته در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) چه ویژگی­های بصری را شامل می­شوند؟
از این­رو در این تحقیق با روش توصیفی – تحلیلی سعی بر آن شده است، خصوصیات بصری و نوع خطوط به­کار رفته در کتیبه­های این مجموعه زیارتی مورد بررسی قرار گیرند، ظرفیت­های بصری این کتیبه­ها شناسایی شود و کتیبه­ها از منظر قالب، ترکیب خط در کتیبه، مواد و مصالح و رنگ گونه­شناسی شوند. ساختار کتیبه­ها از نظر قابلیت ­های بصری تحلیل شده و عوامل موثر در شکل­آفرینی این کتیبه­ها مورد مداقه قرار گیرد.
۱– ۲ اهداف پژوهش
۱ – ۲ – ۱ هدف اصلی: شناسایی قابلیت ­های بصری کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
۱ – ۲ – ۲ هدف فرعی:
– شناسایی محتوای کتیبه­های به­کار رفته در مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
– شناسایی قالب و شکل کلی کتیبه­های کار شده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
– شناسایی ترکیب خط در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
– شناسایی بیشترین مصالح مورد استفاده در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
– شناسایی ویژگی­های بصری حروف مورد استفاده در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
۱ – ۳ اهمّیّت و ضرورت تحقیق
هنر اسلامی همواره تجلی­گاه زیبایی و تجسم باطن و حقیقتی است که بر کلام وحی استوار بوده است، می­توان گفت یکی از ارزشمندترین دستاوردهای بشر در عرصه­ هنر می­باشد. بخشی از هنر اسلامی، در بردارنده­ی فرهنگ غنی و منطقه­ای از هنرمندان ادوار مختلف بوده که از طریق کشف و شهود آن می­توان به­حقایق بی­شماری از روند تاریخی دست یافت، خوشنویسی که یکی از زیرمجموعه­های مشخص و بارز هنرهای­اسلامی می­باشد، همواره مورد توجه مردمان در ادوار مختلف بوده است. روند استفاده از خوشنویسی در ارضای­ حسّ زیبا­طلبی انسان­ها سهیم بوده و در گونه­ های مختلف پدیدار گشته است. به­ طوری­که در هنرهای متفاوتی نمود داشته و یکی از اجزای ­جدا ­نشدنی تزیینات معماری محسوب شده و همواره به­ صورت تزیینات کتیبه­نگاری در ساخت و ساز ابنیه­ی دوره­ های متمادی تاریخی نمود داشته است. هنر کتیبه­نگاری با بهره­بردن از خوشنویسی پس از گذشتن از قرون اولیه ی­اسلامی، در ایران شکل تازه­ای یافته و همواره­ بستر آن دستخوش رونق و شکوفایی گردیده است. کتیبه­ها می­توانند به­عنوان اسنادی تاریخی راه­گشای شناخت فرهنگ و هنر مردمان از گذشته­ های دور تا به امروز باشند. بیشترین کاربرد کتیبه­نگاری­ اسلامی در ایران همواره در ابنیه­ی مذهبی به­خصوص مجموعه­های زیارتی ائمه معصومین (ع) و مساجد بوده است. مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در بر­دارنده ی پر­محتواترین تزیینات معماری از جمله کتیبه­نگاری می­باشد. این مجموعه­ زیارتی که هم­زمان با شکل­ گیری بنای بقعه مبارک علی بن موسی الرضا (ع) در شهر مشهد به مرور زمان دستخوش بازسازی و مرمت­هایی در دوران­های مختلفی چون: سلجوقی، خوارزمشاهیان، تیموری، صفویه، افشاریه، قاجاریه، پهلوی و دوره انقلاب اسلامی بوده است، به مرور زمان به مجموعه­ عظیمی مبدل گشته است که بازگو­کننده­ فرهنگ غنی ایرانی – اسلامی است وکتیبه­های کارشده در آن که دربردارنده­­ی تنوع خط از ساده­ترین تا پیچیده­ترین نوع آن می­باشد، به­عنوان اسنادی تثبیت شده نسبت به باورهای ذهنی مردمان، به­خصوص شیعیان ارادتمند به ائمه­اطهار(ع) است که ذوق و قریحه ایرانی را متجلی ساخته و ارزش­های هنر ایرانی اسلامی را جلوه­گر می­ شود.
در این راستا، با تمرکز بر موضوع کتیبه­نگاری می­توان به­شناسایی گونه­ های مختلف و اشکال متفاوتی از این کتیبه­ها دست یافت، قابلیت ­های­بصری به­کار رفته در آنها را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و شیوه ­های مختلف خط و طراحی حروف مورد استفاده در این کتیبه­ها را بازشناسی نمود. هم­چنین با شناخت انواع مختلف خط، رنگ، ترکیب­بندی، تناسبات و … در این­کتیبه­ها می­توان توانمندی­ها و زیر­ساخت­های ذهنی مردمان در طی ادوار متمادی تاریخ را شناخته و با بهره­ گیری از این فرهنگ و هنرهای تاریخی به خلق و ایجاد آثار هنری معاصر همّت گماشت. هم­چنین در احیاء و زنده نگه داشتن هنر و فرهنگ ایرانی – اسلامی تلاش نموده و­ با کاربرد این آثار هنری و الهام­گرفتن از آنها به هنر معاصر اصالت بخشیده و روح هنر اسلامی را زنده نگه داشت.
۱ – ۴ سوالات تحقیق
۱ – ۴ – ۱ سوال اصلی:
کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر قابلیت ­های بصری چه ویژگی­هایی دارند؟
– ۴ – ۲ سوالات فرعی­:
– کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از منظر محتوا به­چند دسته کلی تقسیم می­شوند؟
– کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر قالب و شکل کلی، چه دسته­هایی را شامل می­شوند؟
– کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر ترکیب خط در کتیبه، به­چند بخش تقسیم می­شوند؟
– از چه مصالحی در ساخت این کتیبه­ها استفاده شده است؟
– حروف به­کار رفته در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) چه ویژگی­های بصری را شامل می­شوند؟
۱ – ۵ پیشینه تحقیق
درباره کتیبه­های موجود در حرم امام رضا (ع) منابع متعددی وجود دارد، بر این اساس منابع موجود در این زمینه به­دو دسته روشی و موضوعی تقسیم می­گردند. در دسته­ی پیشینه­ های روشی، منابعی وجود دارد که روش پژوهش­ آنها مشابه با این پایان نامه می­باشد­، از جمله می­توان کتاب کتیبه­های یادمانی فارس نوشته­ی محمد ­صادق میرزا­ ابوالقاسمی به­سال ۱۳۸۷را عنوان کرد که در آن کتیبه­ها با نگاهی مستقل در ارتباط با کارکرد تاریخی مورد بررسی قرار­گرفته­اند. همچنین در کتاب زیبایی ­شناسی ­خط در مسجد جامع اصفهان نوشته محمد ­حسین حلیمی به­سال ۱۳۹۰ نیز کتیبه­های مسجد جامع اصفهان از نظر جنبه­ های بصری و زیبایی­شناسی مورد بررسی قرار گرفته است و درکتاب اصفهان تصویر بهشت نوشته هانری استیرلن ترجمه جمشید ارجمند و به­سال ۱۳۷۷، کتیبه­های چند مسجد از شهر اصفهان نیز از نظر کاربرد متن، مصالح، رنگ و تزیینات مورد مطالعه قرار گرفته­اند. مقاله­ای تحت عنوان «طبقه ­بندی کتیبه­ها در معماری دوره­ ­صفویه» نوشته مهدی مکی­نژاد به­سال ۱۳۸۶، وجود دارد که به­ صورت مختصر در آن کتیبه­ها گونه­شناسی و از منظر مواد و مصالح بررسی شده ­اند. مقاله­ دیگری از این نویسنده تحت عنوان «سیر تحول کتیبه­های ثلث در معماری ایران، صفوی تا قاجار» به­سال ۱۳۸۸، وجود دارد که در آن درباره روند استفاده از خط ثلث و ساختار آن در کتیبه­ها اطلاعاتی آمده است. مقاله­ دیگری تحت عنوان «تأثیرات تحولات خوشنویسی (خط ثلث) بر کتیبه­نگاری ابنیه اسلامی ایران سده چهارم تا نهم هجری» نوشته­ی مهدی صحراگرد و علی­اصغر شیرازی به­سال۱۳۸۹، می­باشد که کتیبه­های ثلث به­کار­ رفته در بناهای مذکور، از نظر مکان، تاریخ و فن اجرا مورد مداقه قرار گرفته­اند. مقاله­ای از مهناز شایسته­فر موجود می­باشد، تحت عنوان «بررسی محتوایی کتیبه­های مذهبی دوران تیموریان و صفویان» به­سال ۱۳۸۱، که در آن به­بررسی مضمونی و متنی کتیبه­ها پرداخت شده است. مقاله­ «کتیبه­نگاری در دوره­ قاجار، بررسی کتیبه­های هشت بنای دوره قاجاریه در شیراز و اصفهان» نوشته­ی باوند بهپور به­سال ۱۳۸۴ نیز درباره نوع متن و قواعد به­کار رفته در متن این کتیبه­ها می­باشد. از منابع لاتین ترجمه نشده، دو کتاب از شیلا بلر را می­توان نام برد، یکی کتاب کتیبه­های اسلامی^[۱] و دیگری کتاب کتیبه­های یادمانی از اوایل ایران اسلامی و ماوراءالنهر^[۲]، که موضوع ارائه شده در آنها، درباره کتیبه­های اسلامی در مساجد، بناها و مقابر ایران می­باشد. پایان نامه­ هایی نیز وجود دارد که موضوع آنها مبنی بر بررسی کتیبه­نگاری در ابنیه مختلف است که در بعضی از آنها جنبه­ های تصویری نیز لحاظ شده است­، مانند: بررسی ویژگی­های بصری حروف در کتیبه­های گچبری دوره سلجوقی، محقق: مصطفی اصل روستا، دانشکده هنرهای­ تجسمی دانشگاه تهران، سال ۱۳۸۰ استاد راهنما: مصطفی اوجی­پور و رساله دیگری تحت عنوان: بررسی نقش­مایه­های گرافیکی کتیبه­های مسجد جامع یزد از دوره سلجوقیان تا تیموریان، محقق: منصور چیتی، دانشکده تربیت مدرّس، سال ۱۳۷۹، استاد راهنما: ­محمد خزایی می­باشد که در آن با روندی تاریخی کتیبه­ها عنوان شده است و از نظر نقوش و مصالح مورد استفاده، بررسی شده ­اند. رساله با عنوان: رابطه­ میان قدرت و هنر در عصر ایلخانی (مورد بررسی: کتیبه­های معماری دوره ایلخانی)، محقق: شهریار شکر­پور، سال ۱۳۹۳، دانشگاه تربیت مدرّس، استاد راهنما: یعقوب آژند نیز وجود دارد که موضوع پژوهش آن، در­باره کتیبه­های این دوره تاریخی می­باشد. بررسی بنای گنبد سلطانیه با تأکید بر کتیبه­ها، محقق: شهریار شکر­پور، دانشگاه تربیت مدرّس، در سال ۱۳۶۲، استاد راهنما: مهناز شایسته­فر. بررسی عناصر گرافیک در کتیبه­های معماری اسلامی ایران (مبانی هنرهای تجسمی در خط بنایی) محقق: طبیه ملاجعفری، دانشگاه الزهرا، سال ۱۳۸۰، استاد راهنما: مهرانگیز مظاهری. تزیینات کتیبه­ای بقعه شیخ صفی و سنگ­نبشته­های آن، محقق: ملکه گلمغانی زاده اصل، ­دانشکده تربیت مدرّس، سال ۱۳۸۱، استاد راهنما: مهناز شایسته­فر. بررسی قابلیت ­های کاربردی – گرافیکی نقوش، کتیبه و تزیینات مسجد حیدریه قزوین، محقق: بهرام حمیدی، دانشگاه تربیت مدرّس، سال ۱۳۸۷، استاد راهنما:­ محمد خزایی. بررسی کتیبه­های مسجد نایین و کاربرد آن در طراحی فونت ( رویکرد بینامتنی)، محقق: مرضیه پرورش، دانشکده هنر اصفهان، سال ۱۳۹۱، استاد راهنما: مریم لاری و حمید فرهمند بروجنی. بررسی ساختار گرافیکی کتیبه­های آجری مناره­های ایران (قرن ششم تا هشتم هجری)، محقق: فرهاد نادری، دانشکده شاهد، سال ۱۳۸۹، استاد راهنما: محمد خزایی. تبیین ویژگی­های گرافیکی کتیبه­های کوفی بنایی مسجد جامع اصفهان، نوشته مطهر رادی، دانشگاه شاهد، سال ۱۳۸۹، استاد­ راهنما: عبدالرضا چاریی. سیر تحول نقوش و کتیبه­های مسجد جامع فرومد(دوره خوارزمشاهیان)، محقق: اکرم کارگری، دانشگاه هنر اصفهان، سال ۱۳۸۹، استاد راهنما: علیرضا خواجه­ احمد ­عطاری. مطالعه و تحلیل نقوش و کتیبه­های مسجد جامع قروه (بازسازی و کاربری گرافیکی آن )، محقق: اسدالله اجاق­لو، دانشگاه تربیت مدرّس، سال ۱۳۹۰، استاد راهنما: محمد خزایی. بررسی نقوش و آرایه­های تزیینی گنبد سلطانیه زنجان براساس مبادی گرافیک، محقق: حمزه­ پور­­محمدی­ فلاح، دانشگاه تربیت مدرّس، سال ۱۳۹۰، استاد راهنما: محمد خزایی. بررسی ساختار گرافیکی خطوط و نقوش مسجد جامع کبیر نی­ریز، محقق: اعظم منزه، دانشگاه تربیت مدرّس، سال ۱۳۹۱، استاد راهنما: مهناز شایسته­فر. کتیبه­نگاری ایران در دوره سلجوقی، محقق: فرزانه عربعلی، دانشکده آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، سال ۱۳۹۱، استاد راهنما: غلامعلی حاتم. مطالعات تزیینات معماری شاه نعمت ­الله ­ولی ماهان از دوره تیموری تا پهلوی با تأکید بر کتیبه­های بنا، محقق: فهیمه زنگی­آبادی، دانشگاه هنر اصفهان، سال ۱۳۹۲، استاد راهنما: نادر شایگان­فر و حجت گلچین. بررسی قابلیت ­های کاربردی کتیبه­های ایوان شمالی مسجد حکیم اصفهان در گرافیک متحرک، محقق: معصومه احمدی، دانشگاه شاهد، سال ۱۳۹۲، استاد راهنما: محسن مزایی. بررسی کاربرد خط در بناهای خراسان عهد تیموری، محقق: کبری محمد دوست لشکامی، دانشگاه بیرجند، سال ۱۳۹۳، استاد راهنما: محمد­حسن الهی­زاده را می­توان عنوان کرد.
دسته دوم در بر­گیرنده، پژوهش­هایی می باشد که موضوع آنها در رابطه با مطالعه­ کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) است وبا عنوان پیشینه موضوعی معرفی می­گردد. از جمله می­توان کتاب نقش و رنگ در مسجد گوهرشاد نوشته­ی وحیده مصدقیان، که درباره نقوش به­کار ­رفته در مسجد گوهرشاد و کتیبه­های آن­ می­باشد را عنوان کرد. کتاب شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی (کتیبه­های مسجد گوهرشاد) نوشته مهدی صحراگرد موجود می­باشد که در آن به­ صورت مفصل­تر ­درباره کتیبه­های تاریخ­دار مسجد، ایوان­ها، مناره­ها و گونه­شناسی کتیبه­های این مسجد، پژوهش انجام شده است. کتاب دیگری با عنوان معماری مسجد گوهرشاد نوشته­ی عامر امینی­کیاسری وجود دارد. در این کتاب نقوش و کتیبه­های کار شده در مسجد معرفی شده و به­ صورت مختصر درباره عوامل شکل­ گیری نقوش، مطالبی آمده است. کتاب شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی مطالبی را در رابطه با گونه­شناسی کتیبه­های ثلث دارا می­باشد و نویسنده در آن کوشیده است تا کتیبه­ها را نام­گذاری کرده و با گونه­شناسی کامل­تری کتیبه­های مسجد گوهرشاد را ارائه نماید. کتاب جلوه­های هنری مکتب قاجار در آستان قدس رضوی نیز­که مقالاتی را در رابطه با هنرها و هنرمندان دوره قاجار از حرم مطهر ارائه داده است، نیز وجود دارد و دو مقاله با عناوین: «کتیبه­های ثلث محمد حسین ­شهید مشهدی در حرم مطهر» نوشته­ی مهدی صحراگرد و «کتیبه­های نستعلیق در حرم مطهر امام رضا­ (ع) » نوشته­ی سیّد محسن حسینی در آن وجود دارد. در مقاله­ای تحت عنوان «مقایسه­­ ویژگی­های­ هنرکتیبه­نگاری عصر صفوی در دو مجموعه­ شاخص شیعی ایران، حرم مطهر امام رضا (ع) و بقعه­ی شیخ صفی اردبیلی» نوشته­ی سیّد­ هاشم حسینی و مقاله­ «بررسی تزیینات و کتیبه­های قرآنی دو مجموعه گوهرشاد مشهد و هرات» نوشته­ی مهناز شایسته­فر، مقایسه­ تطبیقی در متن کتیبه­های مذکور صورت گرفته است. از نمونه پایان نامه­ های دانشجویی نیز می­توان چندی از پایان نامه­ های کارشناسی ارشد را عنوان کرد، مانند: بررسی کتیبه­های حرم امام رضا (ع) در دوره­ قاجار، محقق: مژگان حسنی، سال ۱۳۷۹، دانشکده تربیت مدرّس، استاد راهنما: محمود طاوسی­.­که در آن مطالبی در رابطه با تاریخچه خراسان، مشهد و ساخت حرم در فصول مختلف آورده شده و در فصل انتهای پژوهش کتیبه­های ساخته شده در دوره قاجار از هر قسمت حرم مطهر(ع) نام برده شده است. رساله دیگری با عنوان: بررسی کتیبه­های آستان قدس رضوی در دوره صفویه، محقق: سیّد هاشم حسینی، سال ۱۳۸۰، دانشکده­ی تربیت مدرّس، استاد راهنما: محمود طاوسی موجود می­باشد که در آن تاریخچه­ای از خراسان، مشهد، حرم مطهر و کتیبه­های موجود در این مجموعه زیارتی از دوره صفویه آمده است، هم­چنین مطالبی در رابطه با خوشنویسی و کاربرد خط در کتیبه­نگاری و شیوه تهیه کتیبه­ها ذکر شده است.
مرور بر تحقیقات انجام گرفته و پژوهش­های عنوان شده در کتیبه­نگاری ایران، گواه بر این مطلب می­باشد که به­ طور معمول، کتیبه­ها را از منظر تاریخ معماری و متن کتیبه مورد بررسی قرار داده­اند و جنبه­ های بصری و گونه­شناسی آنها کمتر لحاظ شده است، همچنین این مورد در بررسی­های انجام شده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نیز قابل ذکر می­باشد، به­ طوری­که کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر ساختار و شکل کتیبه مورد بررسی قرار نگرفته و دیگر اینکه در هیچ کدام از پژوهش­های به­عمل آمده، عناصر زیبایی­شناسی و بصری موجود در این کتیبه­ها تحلیل و مداقه نشده­اند.
۱ – ۶ روش و ابزارگردآوری اطلاعات
ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش بر مبنای مطالعات کتابخانه­ای و تحقیقات میدانی استوار می­باشد.
۱ – ۷ روش انجام تحقیق
روش تحقیق این پژوهش، توصیفی – تحلیلی با نظر به­روش استقرایی بوده و بر مبنای داده ­های کتابخانه­ای شامل: متون تاریخی، متون مرتبط با کتیبه­نگاری و خوشنویسی و تزیینات­، بر مبنای داده ­های میدانی شامل: تصویر­برداری از کتیبه­های موجود در حرم امام رضا (ع) در صحن­های مختلف این مجموعه زیارتی می­باشد.
۱ – ۸ روش تحلیل اطلاعات
در این پژوهش با بهره گرفتن از روش کیفی و بر مبنای عقل، منطق و استدلال مطالعات انجام شده است و به­سوالات تحقیق پاسخ داده شده است.
۱ – ۹ تاریخچه
۱ – ۹ – ۱ مجموعه زیارتی امام ­رضا (ع)

.تاثیرات مثبت حمایت اجتماعی بر رضایت زناشویی در جامعه تایوان ؛ محقق،یی و همکارانش
در نتایج چنین مشخص شده که این نوع حمایت هم بر زنان و هم بر شوهرانشان تاثیر مثبت و مفیدی دارد . رضایت زناشویی در تایوان با نظام حمایتی خانواده و حامعه ارتباط دارد و متوجه شدند که این نوع حمایت با سایر جنبه های رضایت (مانند اقتصاد خانواده ، رضایت از مدیریت مالی خانواده و رضایت از تحصیلات فرزندان ) رابطه دارد .
. روابط بین رضایت زناشویی و حمایت اجتماعی در چین ؛ محقق: لین و همکارانش
در نتایج تحقیق مشخص شده که قیود اجتماعی خویشاوندی با رضایت زناشویی ارتباط داشت که مهمترین دلیل آن نیز تعداد و کمیت تماسهای روزانه افراد بود که این تاثیر را افزایش می داد
. سون و همکارانش (۲۰۰۸)
در پژوهشی دیگر در تایوان متوجه شدد که مشارکت اجتماعی نیز نقش مهمی در تماسهای روزانه همسران و رضایت زناشویی آنها دارد.
. پژوهشی دیگر در سال (۲۰۰۱) به همت نان لین در چین انجام شد
که نشان می داد قیود خویشانوندی برای زنان مهم تر است و با دسترس به سرمایه اجتماعی رابطه مثبت دارد(لین ، دن و ینگ، ۲۰۰۷: ۲۰).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

تحقیقات داخلی
. خانواده و حمایت اجتماعی ؛ محقق: سوسن باستانی
او بر شش بعد حمایت اجتماعی شامل مشورت ، کمکهای عاطفی ،خدمات کمکهای مالی ،اطلاعات ، مصاحبت و همنشینی تاکید کرد . او طبقه متوسط سنتی و جدید را در شهر تهران مورد بررسی قرار داد و چنین دریافت که بیشترین میزان حمایت مربوط به مصاحبت و کمترین آن مربوط به اطلاعات است که ویژگی طبقه متوسط ایرانی است . و همچنین خویشاوندان نزدیک نقش عمده ای در حمایت افراد بر عهده دارند .
. تاثیر جامعه شناختی سرمایه اجتماعی بر رضایت زناشویی در زوجین شهر کرمان
محقق: سوده مقصودی ، سعید معید فر ، محمد توکل
نایج این تحقیق نشان داده که بین رضایت زناشویی و متغیرهای سرمایه ساختی و شناختی (اعتماد بین زوجین )و منزلت فرد و همچنین احساس رضایت از زندگی و سن و درآمد همسر رابطه معنی داری وجود دارد.
. بررسی رابطه بین سرمایه اجتماعی و رضایتمندی زناشویی زنان متاهل (مطالعه موردی : نجف آباد و فولاد شهر ) ، محقق: محمد تقی ایمان ، زهرا یاد علی جمالویی ، محسن زهری
نتایج چنین نشان داده که بین سرمایه اجتماعی ، سن ، تحصیلات و طول مدت ازدواج زنان با میزان رضایتمندی زناشویی آنان رابطه معنا داری وجود دارد . همچنین زنان فولاد شهری از رضایتمندی زناشویی بیشتری برخوردارند .
. بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر رضایت از زندگی
(مطالعه موردی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد)
محقق: دکتر محسن نوغانی ، دکتر احمد فولادیان ، حسن احمدی ازغندی
نتایج پژوهش نشان میدهد که بین سرمایه اجتماعی با میزان رضایت از زندگی رابطه معنادار وجود دارد. همچنین بین متغیرهای مشارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی و شبکه روابط اجتماعی با رضایت از زندگی هم رابطه معنادار وجود دارد. تحلیل رگرسیون چند متغیره نشان می¬دهد که متغیر شبکه روابط اجتماعی بیشترین اثر را در تبیین تغییرات رضایت از زندگی دارد.
. عوامل جامعه شناختی موثر بر طلاق عاطفی در بین خانواده های تهرانی
محقق: ستار پروین ، مریم داوودی ، فریبرز محمدی
نایج تحقیق چنین نشان داده است که هرگاه تعادل ساختار خانواده تحت تاثیر شرایط درونی و بیرونی بر هم خورد ، کارکردهای قوام دهنده تاثیر گذار آن مانند سرمایه اجتماعی درون خانواده ، نطم درون خانواده ، ساختار قدرت و …با چالش مواجه میشود که میتواند زمینه ساز طلا ق عاطفی باشد .
و – جنبه جدید بودن و نوآوری در تحقیق:
موضوع مورد بررسی من تاثیر سرمایه اجتماعی بر رضایت زناشویی در بین معلمان متاهل شهرستان فردوس میباشددر رابطه با این موضوع هیچ گونه بررسی در این شهرستانت انجام نگرفته است و اولین بار میباشد که در این رابطه تحقیق انجام میگیرد .
ز- اهداف مشخص تحقیق (شامل اهداف آرمانی، کلی، اهداف ویژه و کاربردی):
اهداف تحقیق
– بررسی سرمایه اجتماعی بین معلمان (زن ومرد ) متاهل و ارتباط آن بار رضایت زناشویی شان در شهرفردوس
– سنجش سرمایه اجتماعی در ابعاد شناختی و ساختی و ابعاد(،سرمایه درون گروهی ساختی ،سرمایه درون گروهی شناختی )
– سنجش میزان رضایت زناشویی معلمان (زن و مرد ) تحت مطالعه شهر فردوس
– بررسی ارتباط بین سرمایه اجتماعی و برخی متغیر های زمینه ای نظیر سن زوجین ، شغل ،پایگاه اقتصادی – اجتماعی )
– بررسی تفاوت زوجین در بهره مندی از سرمایه اجتماعی و رضایت زناشویی
ح – در صورت داشتن هدف کاربردی، نام بهره‏وران (سازمان‏ها، صنایع و یا گروه ذینفعان) ذکر شود (به عبارت دیگر محل اجرای مطالعه موردی):
ط- سؤالات تحقیق:
سوالات تحقیق
سوال کلی : ایابین سرمایه اجتماعی رضایت زناشویی رابطه وجود دارد
سوالات جزئی:
ایا بین سرمایه اجتماعی ساختاری درون گروهی بر رضایت زناشویی رابطه وجود دارد ؟
ایا بین سرمایه اجتماعی شناختی درون گروهی بر رضایت زناشویی رابطه وجود دارد ؟
ایا بین منزلت فرد بر رضایت زناشویی رابطه وجود دارد ؟
ایا بین متغیر های زمینه ای (سن ازدواج ، گزینش همسر ،طبقه اجتماعی ، تحصیلات ، تحصیلات همسر، شغل همسر ) و رضایت زناشویی رابطه وجود دارد ؟
ی- فرضیه ‏های تحقیق:
به نظر میرسد بین سرمایه اجتماعی و رضایت زناشویی معلمان متاهل (زن ومرد ) شهر فردوس همبستگی معنی داری وجود دارد .
به به نظر میرسد بین سرمایه درون گروهی ساختاری با رضایت زناشویی معلمان متاهل (زن ومرد ) شهر فردوس همبستگی معنی داری وجود دارد
به نظر میرسد بین سرمایه درون گروهی شناختی و رضایت زناشویی معلمان متاهل (زن ومرد ) شهر فردوس همبستگی معنی داری وجود دارد
به نظر میرسد معلمان (زن ومرد ) شهر فردوس در میزان سرمایه اجتماعی با هم تفاوت دارند .
به نظر میرسد معلمان (زن ومرد ) شهرفردوس در میزان رضایت زناشویی با هم تفاوت دارند .
به نظر میرسد بین رضایت زناشویی معلمان (زن و مرد ) شهر فردوس و متغیر های زمینه ای همبستگی معنی داری وجود دارد .
ک- تعریف واژه‏ ها و اصطلاحات فنی و تخصصی (به صورت مفهومی و عملیاتی):
تعریف مفهومی

۱-۷ روش شناسی تحقیق :
از نظر هدف:
این تحقیق بر حسب هدف از نوع کاربردی می باشد.با پی بردن به تاثیر تبلیغات تجاری و شاخص های سبک زندگی بر قصد خرید می توان تا حد زیادی مبتنی بر این عوامل موثر ، قصد خرید را پیش بینی کرد.متغیرهای مستقل این تحقیق شامل شاخص های سبک زندگی (مصرف،ارزشها، هویت واوقات فراغت ) می باشند. متغیر وابسته شامل قصد خرید می­باشد.
از نظر روش:
این تحقیق ازنوع تحقیق توصیفی می باشد. در این تحقیق از روش های پیمایشی وهمبستگی استفاده شده است.
۱-۸ جامعه آماری :
شامل خریداران پوشاک در شهر تهران در سال ۱۳۹۱ می باشد.
۱-۹ نمونه آماری تحقیق و روش نمونه گیری:
در این تحقیق برای نمونه گیری، از روش نمونه گیری خوشه ای استفاده شده است. با توجه به نمونه گیری خوشه ای تهران به دلیل وسعت زیاد به پنج منطقه(شمال، جنوب ،شرق ،غرب و مرکز) از نظر تقسیمات جغرافیایی تقسیم شده است.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

در این تحقیق در تخصیص نمونه به هر منطقه از روش نمونه گیری تصادفی طبقه بندی شده یا منظم استفاده شده است. به منظور تعیین حجم نمونه با توجه به نوع و هدف تحقیق از فرمولهای گوناگونی از سوی صاحبنظران علم آمار مطرح شده است. حجم نمونه را می توان با توجه به محدود بودن یا نامحدود بودن جامعه آماری به دست آورد. از آنجایی که جامعه آماری ما کل مردم شهر تهران می باشند، می توان حجم نمونه را از جامعه نامحدود بدست آورد. ( باتاچاریا، ۱۳۸۶، ۲۶۷)
۱-۱۰ ابزارهای گردآوری(داده ها) اطلاعات:
دو روش اصلی جمع آوری اطلاعات از افراد ، شامل روش ارتباطات و روش مشاهده است که با توجه به نوع تحقیق حاضر از روش ارتباطات با بهره گرفتن از ابزار پرسشنامه برای جمع آوری داده های میدانی استفاده خواهد شد. متداولترین روش گردآوری اطلاعات میدانی ، استفاده از پرسشنامه با ساختار و مستقیم است.(ونوس ،۱۳۸۷: ۸۸-۹۱)
داده های این تحقیق ازنوع مقیاس فاصله ای (اطلاعات جمع آوری شده از طریق پرسشنامه )می باشند.روایی پرسشنامه در این تحقیق به تایید اساتید محترم راهنما و مشاور و نیز چند تن از صاحبنظران رسیده است. بعلاوه ، پرسشنامه در یک نمونه آماری ۳۰ عضوی به منظور مشخص شدن نواقص احتمالی ، تکمیل و مورد آزمون قرار گرفت که اشکالی در نحوه تکمیل آن پیش نیاید.
روش تحلیل داده ها :
داده های این تحقیق با بهره گرفتن از پرسشنامه جمع آوری شده است، که براساس مطالعات انجام شده دربخش ادبیات تحقیق و با راهنمایی اساتید وکارشناسان مربوطه روایی وپایایی آن مورد سنجش قرار گرفته است. از نرم افزار spss برای آمار توصیفی و برای بخشی از تحلیل­ها از نرم افزار لیزرل و همچنین برای آزمون پایایی پرسشنامه از (آلفای کرونباخ) استفاده شده است.
قلمرو تحقیق :
الف) قلمرو موضوعی:
موضوع تحقیق پیرامون تلفیقی از حوزه علوم اجتماعی و بازاریابی می باشد. بدین گونه که شامل شاخص های سبک زندگی وارتباط بین آن‌ها با قصد خرید می باشد. به شاخص های سبک زندگی به طور عمده در جامعه شناسی پرداخته شده است که البته با تحقیقاتی که صورت گرفته این موضوع وارد بازاریابی نیز شده است.
ب) قلمرو مکانی:
شهر تهران می باشد.
ج) قلمرو زمانی: از اردیبهشت ماه ۱۳۹۱ تا آذرماه ۱۳۹۱٫
۲-۱ مقدمه
سبک زندگی دانشی است با پیشینه کم، که متعلق به تمدن جدید غرب می باشد و به همین خاطر دارای معنای خاص مربوط به همین تمدن مذکور است. برای فهم سبک زندگی بهتر است به سایر واژه های مرتبط این مفهوم رجوع شود تا فهم عمیق تری را نائل آییم. از واژه های مرتبط می توان به سنت و مدرنیته اشاره کرد. در واقع با پرداختن به این دو مفهوم است که می توان تفاوت معنای سبک زندگی در زندگی پیشینیان و مردم امروزی و همچنین مردمی که تحت تاثیر ارزشها و فرهنگ موجود در عالم دینی با مردمی که در عالمی غیر دینی( نه لزوماً ضد دینی) زندگی می کنند را درک نمود. اینکه چه شاخص هایی در هر یک از عوالم بیشتر مدنظر قرار دارد و به نوعی زندگی مردمان تحت آن عالم را هدایت می کند، به نوعی نشان دهنده محوریت های زندگی هر یک از آنهاست. به خصوص در سالیان اخیر به دلیل توجه به مقوله بازاریابی اجتماعی توجه به ارزش های موجود در هر جامعه اهمیت خاصی پیدا کرده است.
تعبیر رایج در بین محققان و اندیشمندان استفاده از دو واژه مدرن و سنتی برای بیان دو شیوه متفاوت از زندگی می­باشد. در این تحقیق به دلیل بار معنایی خاصی که برای واژه های سنت و سنتی در تمدن جدید غرب وجود دارد که همراه با نوعی مهجوریت و منسوخیت است و برای پرهیز از هر گونه سوء برداشت از این مفهوم، واژه دینی را در برابر کلمه مدرن استفاده خواهد شد.
تصور رایج و عام در تمدن جدید غرب، بر این است که هر چه متعلق به گذشته باشد و نیز مشتمل بر نوعی تعصب باشد، یادآورکننده معنای سنت می­باشد و مدرنیته نیز حرکتی است برای عبور از این موانع و سنن به سمت نو شدن. در حالی که دین، مقوله­ای فراتر از مفهوم سنت است و البته مفهوم سنت را نیز در برمی­گیرد، اما هرگز به معنای ایستایی و رکود نیست؛ بلکه دین دارای پویایی است و برای عرصه ­های گوناگون زندگی بشر دارای برنامه است. به عبارت دیگر، دین به معنای سرپرستی انسان در همه شوون حیات است. بنابراین استفاده از واژه سنت در برابر مدرن، محصول تمدن جدید غرب است که در آن از مفهوم سنت به معنای امور متعلق به گذشته، افاده امور دینی می­گردد^[۸].
۲-۱-۱ سنت
آلن بیرو: سنت از ریشه لاتین( tradition) به معنای عمل بازپس دادن وانتقال گرفته شده است وانتقال میراث فرهنگی گروهی ویژه در طی نسل هاست.اولین حامل سنت زبان محاوره وحافظه جمعی وفردی است وپس از آن زبان مکتوب (داریاپور ، ۱۵)
در اصطلاح دینی به معنای قوانین و نوامیس تغییرناپذیر ومطلق الهی است که ازلی و ابدی بوده وبه اعتبار وجودی یا تشریعی ویا حکمی، د رتمامی وجود ساری وجاری است.( همان ، ۱۶)
سنت به معنی توجه به حقایق دارای خاستگاه قدسی و منشا وحیانی است که از خداوند سرچشمه گرفته است و به این معنی سنت رو درروی تجددگرایی یا مدرنیته قرار می گیرد که با روح سکولار درصدد است زندگی انسان ها را بریده از دستورات الهی مدیریت کند و جایی و نقشی برای حقایق ثابت عالم قائل نیست.(طاهرزاده،۱۵۹)
سنت ذوبطون است: در بطن اول سنت یک حقیقت ثابت وسرمدی یا یک عطیه ازلی است. درمرتبه بعد این حقیقت در یک صورت تاریخی ،فیاض ،متحول ومتعالی تنزل پیدا می کند. سنت است که قابلیت پذیرش دین را فراهم می آورد(آوینی، ۶۶) غرب از تاسیس سنتی جدید بر مبنای مدرنیته عاجز مانده است.(آوینی، ۶۸)
۲-۱-۲مدرنیته شاید هیچ مفهومی به اندازه مفهوم مدرنیته چندپهلو ومبهم نبوده است که گاه به عنوان یک ساختار اجتماعی –فرهنگی ودر نتیجه واقعیتی تاریخی مطرح شده وگاهی به مثابه حالت، رویکرد فلسفی یا جهان بینی تازه ای مطرح می شود.( داریاپور ، ۲۱)
گیدنز برای مدرنیته قائل به چهار بعد نهادین است: سرمایه داری، صنعت گرایی، قدرت اجرایی هماهنگ، قدرت نظامی در تعریف مدرنیته به عنوان ساختار اجتماعی -فرهنگی، مدرنیته شکلی از زندگی اجتماعی است که باید بتوان وجه تمایزش را از دیگر شکلهای زندگی اجتماعی باز شناخت. ویژگی این نوع تعاریف در تاکیدی است که بر جنبه ی تاریخی گذاشته می شود ومدرنیته ساختاری تاریخی و وابسته به تکامل زمان معرفی می شود که چون روزی ایجاد شده ، می تواند روزی هم از بین برود. در این دیدگاه به بررسی چگونگی ، چرایی ، شیوه پیدایش و تکوین جامعه مدرن ونقش ایدئولوژی ، علوم تجربی ،علوم اجتماعی وصنعتی شدن در پیدایش آن می پردازند. افرادی مانند مارکس، اشپنگلر، آرنولد توین بی، هانا آرنت، ریموند ویلیامز و آنتونی گیدنز این گونه می اندیشند.( همان ، ۳۵)
ویژگی های مدرنیته به مثابه یک رویکرد وحالت فرهنگی را بدین قرار می توان برشمرد:
عقلانیت گرایی، در نظر گرفتن انسان به عنوان ذهن شناسنده (سوژه)، دریافت ذهنی نو از هستی، زبان وتاریخ، فرد گرایی ، تمایز وتعدد فرهنگی، کشش وتوجه نسبت به آینده، توجه به پیشرفت ، بلند پروازی، لذت گرایی،فایده گرایی وتوجه به مفیدیت امور، توجه ورویکرد نسبت به امور وپدیده های نو.( داریاپور، ۴۴)
بنابراین همانگونه که تا حدی به آن اشاره شد، ما با دو زندگی و با دو نوع عالم روبه رو هستیم؛ عالم مدرن و عالم دینی ( که عموماً از آن به سنتی نیز تعبیر می شود که ما از آوردن این تعبیر به دلایل اشاره شده در صفحات قبل خودداری می نماییم). هر یک از عوالم دارای سبک های زندگی مخصوص به خود می باشند؛ چرا که عناصر محوری تشکیل دهنده هر عالم به نوعی از هم متفاوت هستند. اما اینگونه نیست که این دو نوع عالم با یکدیگر ارتباط نداشته باشند، بلکه باید گفت به میزان قوت هر یک از این دو در ارائه مطلوب های خویش به دیگری ، ما شاهد جلوه الگوی سبک زندگی طرف غالب در زندگی طرف مغلوب خواهیم بود. خرید کردن به عنوان مقوله ای که امروزه اهمیت دوچندان و یا صدچندان یافته است، در واقع بروز تعلق ما به یکی از دو عالم و در واقع نشانگر تعلق ما به سبک زندگی خاصی می باشد.
رجوع به این مفاهیم از آن رو بود که مبحث سبک زندگی به دلیل مطرح شدن در جامعه مدرن از اهمیت دو چندانی نسبت به قبل برخوردار گشته است و گرنه تا قبل از شکل گیری جامعه مدرن ، به عنوان دانشی مستقل به طور خاص و جداگانه به آن پرداخته نشده است.
۲-۲ نگرش
مفهوم دیگری که قبل از پرداختن به چیستی سبک زندگی باید طرح شود، مفهوم نگرش می باشد.نگرش طبق تعریف عبارت است از:« شیوه ای که مصرف کنندگان نسبت به جنبه خاصی از محیطشان، فکر ، احساس وعمل می کنند»( هاوکینز، بست و کانی، ۲۰۰۱). برای سنجش دیدگاه خریداران پوشاک در رابطه با شاخص­ های سبک زندگی به سنجش نگرش آنها از طریق مدل ABC روی آورده­ایم. در این مدل که دارای سه جنبه شناختی ، احساسی و رفتاری است؛ نگرش افراد، به عنوان امری که تا حدی زیادی به موضع گیری آنها نسبت به مسائل گوناگون دلالت می­ کند، سنجیده می­ شود و به نوعی میزان مطابقت یا عدم مطابقت این سه مقوله با هم در خصوص یک شاخص ، علت­ پدید آمدن الگوهای خرید متفاوت را تا حد زیادی نمایانگر می­سازد.
۲-۲-۱ مدل ABC
نگرش ها دارای سه جز هستند: شناخت، اثر و رفتار. در مدل ABC ، شناخت به باورهایی که یک مصرف کننده درباره یک شی دارد اشاره دارد. اثر به راهی که مصرف کننده درباره یک شی احساس می کند اشاره دارد. رفتار شامل تمایلات مشخصی به انجام چیزی با توجه به شی می باشد. خرید واقعی به اجزا نگرش ختم می شود زیرا رفتار چیزی کاملا متمایز از نگرش می باشد. نگرش ها ، اندیشه ای برا ی تحت تاثیر قرار دادن رفتار هستند. اهمیت نسبی سه جز نگرش برای مصرف کنندگان بستگی به سطح انگیزش آنها، به شی محرک نظیر محصول، خدمت یا تجربه وفرهنگ آنها دارد. سوالی که مطرح است اینکه چه رابطه ای بین شناخت ، اثر و رفتار وجود دارد؟ سلسله مراتب اثرات^[۹]، روشی برای تشریح اثر نسبی این سه عنصر فراهم می کند که خود شامل سه مدل است ۱٫ سلسله مراتب استاندارد اثرات که بر فرایند حل مساله تاکید دارد ۲٫ سلسله مراتب مشارکت پایین که مبتنی بر تجارب خوب یا بد مصرف کنندگان است۳٫سلسله مراتب تجربه ای اثرات که بر واکنشهای احساسی تاکید دارد.( صمدی:۳۸ و۳۹)
۲-۳ مدلهای تصمیم گیری
مدلهای تصمیم گیری ، شیوه های قابل درک تصمیم گیری و رفتار مصرف کنندگان را نشان می دهند. مدل های جامع رفتار مصرف کنندگان شامل مدل نیکوزیا، مدل هوارد-شث، مدل انگل-کولات-بلک ول، مدل تصمیم گیر خانوادگی شث، مدل پردازش اطلاعات بتمن می باشند. سه مدل اول بر تصمیم گیری مصرف کننده به ویژه چگونگی انتخاب مارک توسط مصرف کنندگان فردی تمرکز دارند. در مدل چهارم تصمیم گیری خانواده مورد نظر است. مدل بتمن بر چارچوب پردازش اطلاعات مصرف کننده وجنبه های شناختی جستجو و پردازش اطلاعات متمرکز است و براین امر دلالت می کند که چگونه مصرف کنندگان از اطلاعات ، برای رسیدن به تصمیمات مختلف خرید استفاده می کنند.( صمدی:۴۳)
دو عامل ممکن است بین قصد خرید و تصمیم خرید حائل شود. اولین عامل نگرش دیگران است. همچنین قصد خرید توسط عوامل موقعیتی پیش بینی شده تحت تاثیر قرار می گیرد. مثل درآمد خانواده، قیمت مورد انتظار و مزایای مورد انتظار کالا.( صمدی:۶۸ و۶۹). مصرف کننده در عملی کردن قصد خرید، به پنج تصمیم درباره مارک، فروشنده ، کمیت وتعداد، زمان و شیوه پرداخت می پردازد(صمدی:۶۹)
جدول ۲-۱، نگرش مصرف کننده نسبت به محصول، تبلیغات آن و فرایند خرید را نشان می­دهد.
البته دراین تحقیق از مدل اثربخشی تبلیغات که در جدول زیر آمده است، استفاده نشده است. به جای آن از دسته بندی تبلیغات بر اساس اهداف سه­گانه ( آگاهی دهندگی، یادآوری کنندگی و ترغیب کنندگی) استفاده شده است.

سرمایه شرکتی
سرمایه تجاری
سرمایه سرمایه­گذار
سرمایه هم­پیمانی
سرمایه مشتری
سرمایه کارکردی
سرمایه عرضه کننده
نمودار شماره۲-۸- طبقه بندی لیم و دالیمور
منبع : (لیم و دیگران،۲۰۰۴)^[۸۱]۱
طبقه بندی نورتون و کاپلان (۱۹۹۲)، نورتون و کاپلان کارت امتیازی متوازن خود را در سال ۱۹۹۲ ارائه کردند که این چارچوب ابتدا عملکرد یک سازمان را در چهار حوزه یا دیدگاه مشتری، فرایند داخلی، رشد و یادگیری و مالی اندازه ­گیری می­کرد. این چارچوب بیانگر یک مجموعه از روابط علی– معلولی میان معیارهای خروجی^[۸۲]۱و محرک­های عملکردی^[۸۳]۲ یک سازمان بود. این چارچوب می­توانست نتایج مالی و نامشهود یک سازمان را بطور همزمان کنترل و اندازه ­گیری کند. با نگاهی به این چارچوب، این نکته مشخص می شود که دیدگاه مشتری همان سرمایه مشتری و دیدگاه رشد و یادگیری همان سرمایه انسانی و دیدگاه فرآیندهای داخلی همان سرمایه ساختاری و دیدگاه مالی همان سرمایه مالی و مشهود است. این چارچوب به علت کاربرد در برنامه­ ریزی استراتژیک، اندازه ­گیری عملکرد و دارایی­ های نامشهود از مقبولیت بسیاری برخوردار شده است(برنان ودیگران، ۲۰۰۰)
دیدگاه مالی
استراتژی و
چشم انداز
دیدگاه
رشد و یادگیری
دیدگاه
فرآیندهای داخلی
دیدگاه
مشتری
نمودار شماره ۲-۹- چارچوب کارت امتیازی متوازن
منبع : (برنان و دیگران،۲۰۰۰)
طبقه ­بندی کنفدراسیون اتحادیه ­های تجاری دانمارک^[۸۴] (۱۹۹۹)، آنها سرمایه فکری را متشکل از افراد، بازار و سیستم­ها می­دانند شکل این مدل بصورت زیر است.(برنان و همکاران^[۸۵]،۲۰۰۰)
نمودار شماره ۲-۱۰ – طبقه بندی کنفدراسیون اتحادیه ­های تجاری دانمارک
منبع: برنان و دیگران،۲۰۰۰
این سه جزء مدل بطور نزدیکی به یکدیگر مرتبط شده ­اند. برای مثال موفقیت یک تکنولوژی جدید به شایستگی و آموزش کارکنان بستگی کامل دارد.(منبع قبلی)

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

طبقه بندی مر و شیوما (۲۰۰۱)^[۸۶] ، این دو محقق سرمایه فکری را بصورت گروهی از دارایی­ های دانش محور تعریف می­ کنند که به یک سازمان اختصاص داشته و جزء ویژگی سازمانی محسوب می­ شود و از طریق افزودن ارزش به بهبود وضعیت رقابتی سازمان منجر می­ شود.
بر طبق مدل اولیه مر و شیوما، سرمایه فکری رامی توان به ۶ طبقه ذیل تقسیم بندی کرد :
۱- روابط با ذینفعان : که شامل تمامی اشکال روابط یک شرکت با ذینفعان خود است. این روابط ممکن است شامل توافقات گواهی­نامه و شراکتی و قرارداد و ترتیبات توزیع و همچنین روابطی با مشتریان از قبیل وفاداری مشتری و تصویر ایجاد شده از نام تجاری^[۸۷] و غیره باشد.
۲- منابع انسانی : شامل دارایی­ های دانش محور است که به شکل مهارت، شایستگی، تعهد و انگیزش و وفاداری یا بصورت دانش فنی، تخصص فنی و توانایی­هایی حل مشکل و خلاقیت و طرز تفکرات و تحصیلات و غیره در اختیار کارکنان می­باشد.
۳- زیر ساختارهای فیزیکی : در برگیرنده دارایی­ های زیرساختاری از قبیل طرح استقرار ساختاری و تکنولوژی ارتباطی و اطلاعاتی مانند پایگاه داده و شبکه ­های فیزیکی مانند اینترنت و غیره است.
۴- فرهنگ : شامل ارزش­های سازمانی و رفتار شبکه­سازی کارکنان و فلسفه­های مدیریت است. فرهنگ دارای اهمیت بنیادی برای کارایی و اثربخشی سازمانی است زیرا چارچوب مشترکی را برای تفسیر و تعبیر وقایع سازمانی فراهم می سازد.
۵- رویه­ ها و عملیات سازمانی : شامل عملیات داخلی رسمی و غیررسمی مانند راهنماهای فرآیندی و شبکه ­های مجازی و قوانین ضمنی و رویه­های غیررسمی و قوانین ضمنی رفتار و سبک مدیریت و غیره است.
۶- دارایی یا مالکیت معنوی : مجموع دارایی­ های دانش محور از قبیل حق امتیاز، کپی رایت، برند، طرح و اختراعات به ثبت رسیده و فرآیندهایی است که مالکیت آن بوسیله قانون در اختیار شرکت قرار داده شده است (مر و همکارن، ۲۰۰۱).
همانگونه که ذکر شد در اکثر طبقه بندی­ها، به سه دسته سرمایه انسانی، سازمانی و رابطه­ای اشاره شده است. در ادامه با تأکید بر مدل بونتیس، این سه نوع سرمایه بیشتر شکافته می­ شود تا بینش عمیقی از آنها بدست آید.
۲-۲-۴) مشترکات نظریات
بطور کلی می­توان در مطالب گفته شده به چند مورد که در اکثر طبقه بندی­ها به آن اشاره شده تاکید نمود.
۲-۲-۴-۱) سرمایه انسانی
سرمایه انسانی نشان­دهنده موجودی دانش افراد یک سازمان است.(الوو و همکاران^[۸۸]۱،۲۰۰۰) بونتیس سرمایه انسانی را به عنوان قابلیت جمعی یک سازمان برای استخراج بهترین راه حل­ها از دانش افرادش توصیف می­ کند.(بونیتس، ۱۹۹۸) همچنین بونتیس در سال۱۹۹۹، بحث می­ کند که سرمایه انسانی چون یک منبع نوآوری و نوسازی استراتژیک است، از اهمیت فراوانی برخوردار است. روس و دیگران نیز بحث می­ کنند که کارکنان، سرمایه فکری را از طریق شایستگی، نگرش و چالاکی فکری شان ایجاد می­ کنند. به عبارت دیگر، شایستگی شامل مهارت ­ها و تحصیلات افراد می­باشد، درحالی­که نگرش، دربرگیرنده جزء رفتاری کار کارکنان می­باشد. چالاکی فکری، فرد را به تغییر رویه­ ها و تفکر در مورد راه حل­های نوآورانه مسائل قادر می­سازد. بروکینگ نیز معتقد است که دارایی یک سازمان شامل مهارت ­ها، تخصص، توانایی حل مسأله و سبک­های رهبری می شود(بروکینگ، ۱۹۹۶).
چن و همکاران^[۸۹]۲ همچنین بحث می­ کنند سرمایه انسانی به عنوان مبنای سرمایه فکری، اشاره به عواملی نظیر دانش، مهارت، قابلیت و طرز تلقی کارکنان دارد که منتج به بهبود عملکرد می­ شود. به علاوه این دانش و مهارت، در ذهن کارکنان جای دارد، بدین معنی که ذهن آنها حامل دانش و مهارت است. اگر دانش کارکنان توسط سازمان به کار گرفته نشود، دانش و مهارت آنها نمی­تواند فعال شود، یا به صورت ارزش بازاری درآید. اگرچه در یک سازمان یادگیرنده، کارکنان به عنوان مهمترین دارایی در نظر گرفته می­شوند، با این وجود آنها در تملک سازمان نیستند. اما هنوز یک بحث داغ این است که آیا دانش جدید ایجاد شده توسط کارکنان متعلق به سازمان است یا خیر. برای مثال، یک برنامه­ریز نرم­افزار یک شرکت که در تعطیلات آخر هفته در منزل یک برنامه تدوین می­ کند، آیا شرکت هنوز می ­تواند ادعا کند که این برنامه متعلق به آن است؟
سرمایه انسانی سبب شده است که سازمان­ها تا حد زیادی به دانش و مهارت­ های کارکنان­شان برای ایجاد درآمد و رشد و همچنین، بهبود کارآیی و بهره­وری متکی شوند.(وست و فالن، ۱۹۹۹)^[۹۰] منافع قابل­توجهی را می­توان از اطلاعات بیشتر درباره سرمایه انسانی بدست آورد و بر اساس این اطلاعات می­توان منابع انسانی را بطور موثرتری در درون سازمان­ها تخصیص داد و شکاف­های مهارتی و توانایی­های منابع انسانی را به آسانی تشخیص داد. به علاوه، سرمایه انسانی تسهیل­کننده تهیه اطلاعات جامع­تر برای سرمایه ­گذاران یا سرمایه ­گذاران بالقوه است.(لانک^[۹۱]،۱۹۹۷) با وجود اهمیت روزافزون سرمایه انسانی، اکثر سازمان­ها هنوز طبق روال سنتی، پولی را که برای توسعه منابع انسانی صرف می­ کنند در صورت حساب­های مالی به عنوان یک قلم هزینه، نه یک سرمایه ­گذاری گزارش می­ کنند.(جانسن^[۹۲]،۱۹۹۸) بنابراین، یک پی آمد مهم رویه­های گزارش­دهی مدیریت سنتی این است که، شرکت­ها ممکن است راغب به کاهش سرمایه ­گذاری در زمینه آموزش و توسعه منابع انسانی­شان شوند.
۲-۲-۴-۲) سرمایه ساختاری (سازمانی)
یوندت^[۹۳] سرمایه انسانی را به عنوان دانش نهادی شده متعلق به یک سازمان می­داند که در پایگاه­های داده ذخیره می­ شود. اغلب از آن به عنوان سرمایه ساختاری یاد می­ کنند. با این وجود یوندت ترجیح داده است که اصطلاح سرمایه سازمانی را به کار ببرد؛ چرا که معتقد است سرمایه سازمانی به طور واضح­تری بیان می­ کند که این دانش واقعاً متعلق به سازمان است. سرمایه ساختاری شامل همه ذخایر غیرانسانی دانش است که در برگیرنده پایگاه­های داده، نمودارهای سازمانی، دستورالعمل­های اجرایی فرآیندها، استراتژی­ها و برنامه ­های اجرایی سازمان می­باشد. روس و همکاران معتقدند، سرمایه ساختاری عبارت است از هر آنچه که در شرکت باقی می­ماند پس از آنکه کارکنان به هنگام شب به خانه می روند، به عقیده آنها سرمایه ساختاری در برگیرنده سرمایه سازمانی، نظیر دارایی فکری، نوآوری، فرآیندها و دارایی فرهنگی و نیز سرمایه نوسازی و توسعه، نظیر حق ثبت محصولات و تلاش­ های آموزشی می­باشد.(روس و دیگران، ۱۹۹۷)^[۹۴] همچنین، بروکینگ معتقد است که سرمایه ساختاری شامل دارایی­ های زیرساختاری مثل تکنولوژی، فرآیندها و روش­های کاری و نیز دارایی فکری مثل دانش فنی، مارک­های تجاری و حق ثبت محصولات می­ شود(بروکینگ، ۱۹۹۶) به علاوه طبق نظر استوارت سرمایه ساختاری عبارت از دانش موجود در تکنولوژی اطلاعات، حق ثبت محصولات، طرح­ها و مارک­های تجاری است.(استوارت،۱۹۹۷) به باور چن و همکاران، سرمایه ساختاری به سیستم ساختار و رویه­های جاری کسب و کار یک سازمان اشاره دارد. از دیدگاه آنها، سرمایه ساختاری بطور واضح­تر می ­تواند به صورت فرهنگ سازمانی، یادگیری سازمانی، فرایند عملیاتی و سیستم اطلاعاتی طبقه ­بندی شود.(چن و همکارن، ۲۰۰۴) طبق نظر بونتیس اگر یک سازمان دارای سیستم­ها و رویه­های کاری ضعیف باشد، سرمایه فکری به حداکثر توانایی بالقوه­اش دست نخواهد یافت. درحالی­که سازمان­هایی با سرمایه ساختاری قوی دارای یک فرهنگ حمایتی خواهند شد که به افراد امکان می­دهد تا دست به کارهای جدید بزنند، با شکست روبرو شوند و یاد بگیرند. همچنین سرمایه ساختاری می ­تواند به کارکنان پشتیبانی برای تحقق عملکرد بهینه و همچنین عملکرد کسب و کار سازمان کمک کند. سرمایه ساختاری تابعی از سرمایه انسانی است، چرا که سرمایه انسانی یک عامل تعیین­کننده شکل سازمانی است. از طرف دیگر، سرمایه ساختاری به مجرد اینکه تحت تأثیر سرمایه انسانی قرار گیرد، به طور آشکار و مستقل از سرمایه انسانی ایجاد می­ شود. برای مثال، ساختار سازمانی و فرهنگ سازمانی به طور مستقل می­توانند اثرات بنیادی داشته باشند. بنابراین سرمایه ساختاری و سرمایه انسانی در تعامل با یکدیگر به سازمان­ها کمک می­ کنند که بطور هماهنگ سرمایه مشتریان را شکل و توسعه داده و بکار گیرند.(چن و همکاران،۲۰۰۴)
۲-۲-۴-۳) سرمایه ارتباطی (مشتری)
بروکینگ در بخش دارایی­ های بازار به مشتریان، وفاداری آنها و کانال­های توزیع که مرتبط با سرمایه مشتری هستند، اشاره می­ کند.(بروکینگ، ۱۹۹۶)
همچنین استوارت اظهار می­دارد که سرمایه مشتری عبارت از اطلاعات بازار برای استفاده در جذب و حفظ مشتریان است. موضوع اصلی سرمایه مشتری، دانش موجود در کانال­های بازاریابی و روابط با مشتریان است. سرمایه مشتری نشان دهنده توانایی بالقوه یک سازمان به خاطر عوامل نامشهود بیرونی­اش است. (استورات ،۱۹۹۷) اگر چه اصطلاح سرمایه مشتری در ابتدا توسط هیوبرت مطرح شد، تعاریف جدید، مفهوم آن را به سرمایه ارتباطی توسعه داده اند که شامل دانش موجود در همه روابطی است که سازمان با مشتریان، رقبا، تأمین­کنندگان، انجمن­های تجاری یا دولت برقرار می­ کند(بونیتس،۱۹۹۹) به علاوه، روس و همکاران اظهار می­ کنند که سرمایه ارتباطی که مربوط به مشتریان است بازارگرا است. کوهلی و جاورسکی^[۹۵] عقیده دارند، که بازارگرایی عبارت از ایجاد هوشمندی بازار در سطح سازمانی نسبت به نیازهای موجود و آینده مشتریان است. در نهایت گسترش این هوشمندی باید به طور افقی و عمودی در درون سازمان ایجاد شود.(بونیتس،۱۹۹۹) همچنین، چن و همکاران سرمایه مشتری را در قالب قابلیت بازاریابی، شدت بازار و وفاداری مشتری طبقه بندی می­ کنند. کار اخیر در زنجیره سود خدمات بر روابط علی بین رضایت کارکنان، رضایت مشتریان، وفاداری مشتریان و عملکرد مالی تأکید دارد. همچنین نتیجه یک تحقیق نشان داد که تحول سریع، رضایت مشتریان را افزایش می­دهد. فورنل^[۹۶] در نتیجه مطالعات خود دریافت که رضایت مشتریان می ­تواند رابطه کسب و کار را حفظ کند، انعطاف­پذیری قیمت محصول را کاهش دهد و اعتبار یک شرکت را افزایش دهد. تحقیقات دیگر همچنین نشان می­دهد که از طریق اندازه ­گیری وفاداری کارکنان می­توان وفاداری مشتریان را پیش ­بینی کرد. (هوریب^[۹۷]،۱۹۹۹) این مطالعات شواهد بیشتری را درباره اهمیت سرمایه مشتری به عنوان یک جزء کلیدی سرمایه فکری یک سازمان فراهم می سازد. به طور کلی، سرمایه مشتری، که به عنوان یک واسطه در فرایند سرمایه فکری عمل می­ کند، عامل تعیین­کننده اصلی در تبدیل سرمایه فکری به ارزش بازاری و در نتیجه، عملکرد کسب و کار سازمان است. بدون سرمایه ارتباطی ارزش بازاری یا عملکرد کسب و کار سازمان نمی­تواند محقق شود. بنابراین، رشد سرمایه ارتباطی به حمایت از سرمایه انسانی و سرمایه ساختاری بستگی دارد(چن و دیگران، ۲۰۰۴)
۲-۲-۵) سنجش سرمایه فکری
۲-۲-۵-۱) دلایل سنجش سرمایه فکری
ضرورت اندازه گیری سرمایه فکری در پاسخ به این سوال نهفته است که آنچه را که نمی توانید اندازه گیری کنید چگونه می توانید مدیریت کنید ؟
شرکت های فعال در عرصه ی اقتصاد دانش محور به این نتیجه رسیده اند که استفاده از سرمایه فکری باید محور حرکت و توسعه ی آنها قرار گیرد. در همین راستا اولین بحثی که مستلزم توجه و دقت فراوان است، مدیریت سرمایه فکری است که این مدیریت بدون انجام فرایند اندازه گیری سرمایه فکری، مدیریتی کارا و اثربخش نخواهد بود . بسیاری از پژوهشگران معتقدند که رشد ارزش شرکت­ها بیش از رشد ارزش دفتری­شان می­باشد در حقیقت گزارشگری مالی سنتی نمی­تواند ارزش واقعی شرکت را محاسبه نماید و فقط به اندازه ­گیری ترازنامه مالی کوتاه مدت و دارایی­ های ملموس اکتفا می­ کند.(یانگ و دیگران، ۲۰۰۶)^[۹۸]

۵) دوراهی اجتماعی
برای‌ مفهوم‌ dilemma ترجمه‌های‌ متفاوتی‌ شده‌ است‌: تنگنا، دوراهی‌، برهان‌ قاطع‌ ذوحدی‌، معما، محظور، مشکل‌، و وضع دشوار. در این‌ مفهوم‌ مسئله‌ این‌ است‌ که‌ کنش‌ جمعی‌ ممکن‌ است‌ تحت‌ شیوه‌ای‌ از یک‌ دوراهی‌ یا تضاد بین‌ بهترین‌ کنش‌های‌ فردی‌ و جمعی‌ قرار بگیرد، جایی‌ که‌ کنش‌ِ نیازمند به‌ دستیابی‌ به‌ بهترین‌ بازده‌ یا منفعت‌ جمعی‌ یا هدف‌ جمعی‌ با کنش‌ِ موردنیاز برای‌ دستیابی به‌ بهترین‌ بازده‌ فردی‌ متفاوت‌ است‌ و حتی‌ با آن‌ در تضاد است‌(Tuomela,1992). درهرحال‌ مفهوم‌ دوراهی‌ به‌ معنای‌ آن‌ است‌ که کنشگر بین‌ دو گزینه‌ واقع‌ می‌شود که‌ با انتخاب‌ یکی‌ از آن‌ها فرد به دنبال‌ تحقق‌ منافع‌ آنی‌ خویش‌ است‌ و در گزینه‌ دوم‌ فرد به دنبال‌ تحقق منافع‌ جمع‌ یا گروه‌ است‌ که‌ البته‌ خود وی‌ نیز یکی‌ از اعضای‌ گروه‌ است‌ و لذا منافع‌ گروه‌، مشتمل‌ بر منافع‌ فرد هم‌ هست‌.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

دوراهی‌ اجتماعی در دائره‌المعارف‌ روانشناسی‌ پنگوئن‌ چنین‌ تعریف‌شده‌ است‌: دوراهی‌اجتماعی‌ موقعیتی‌ است‌ که‌ در آن‌ بازده‌ یا منافع‌ فردی‌ برای‌ یک‌ شخص‌ بالا است‌؛ اگر از هنجارهای‌ اجتماعی‌ پیروی‌ نکند؛ اما وقتی همه‌ افراد چنین‌ کنند، بازده‌ نهایی‌ برای‌ همه‌ افراد کاهش‌ می‌یابد(جوادی یگانه، ۱۳۸۱).
فصل دوم
ادبیات تحقیق
۲-۱- مقدمه
باوجود مطالعات گسترده در زمینه مدیریت شهری و عملکرد شهرداری‌ها در داخل و خارج از کشور، بررسی کارایی و بهره‌وری خدمات شهری به‌ندرت موردتوجه قرارگرفته است و نیز باوجود اهمیت موضوع، مطالعات در این زمینه چندان موردتوجه نبوده است. شاید گستردگی و پیچیدگی روزافزون فعالیت و خدمات شهری و درنتیجه آن نبود و یا عدم دسترسی به آمار و اطلاعات از دلایل این عدم توجه بوده است. اما در ارتباط با سرمایه اجتماعی و اثرگذاری آن بر بخش‌های مختلف اقتصادی با حجم وسیعی از پژوهش‌ها مواجه هستیم که بسیاری از این پژوهش‌ها به‌صورت موازی انجام‌گرفته است. در این پژوهش سعی شده است اهم تحقیقات پیرامون سرمایه اجتماعی برگزیده و بیان شود.
بنابراین در این فصل بابیان مفاهیم، تعاریف، تاریخچه و نحوه شکل‌گیری سرمایه اجتماعی، ادبیات نظری آن را بیشتر موردمطالعه قرار می‌دهیم سپس با مرور مؤلفه‌های درنظر گرفته‌شده در اهم مطالعات انجام‌شده مؤلفه‌های موردنظر این پژوهش انتخاب و تعریف می‌شوند. در ادامه عوامل ارتقاء سرمایه اجتماعی موردبررسی قرار می گیرند و در پایان این فصل نیز با توجه به حجم بالای تحقیقات – که بسیاری از آن‌ها نیز به‌صورت موازی انجام‌گرفته است- پیرامون سرمایه اجتماعی، سعی شده است اهم پیشینه‌ها در قالب دو زیرمجموعه مطالعات بین‌المللی و داخلی (پایان‌نامه‌ها و مقالات) موردبررسی قرار بگیرند.
۲-۲- تعریف سرمایه اجتماعی
سرمایه اجتماعی مجموع هنجارهای موجود در سیستم‌های اجتماعی است که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه گردیده و موجب پایین آمدن سطح هزینه‌های تبادلات و ارتباطات می‌گردد.
گرین سرمایه اجتماعی را به‌صورت زیر تعریف می کند: طیف کاملی از نهادها، اعمال، ابزارها و رفتارهای یاد گرفته‌شده که گروه‌ها و افراد را قادر می‌سازد تا فضاهای فیزیکی را بهره‌ور و فضاهای فرهنگی و اجتماعی را مساعد نمایند (Greene, 2001).
بانک جهانی سرمایه اجتماعی را پدیده‌ای می‌داند که حاصل تأثیر نهادهای اجتماعی، روابط انسانی و هنجارها بر روی کمیت و کیفیت تعاملات اجتماعی است و تجارب این سازمان نشان داده است که این پدیده تأثیر قابل‌توجهی بر اقتصاد و توسعه کشورهای مختلف دارد. سرمایه اجتماعی به‌صورت فیزیکی وجود ندارد بلکه حاصل تعاملات و هنجارهای گروهی و اجتماعی بوده و از طرف دیگر افزایش آن می‌تواند موجب پایین آمدن جدی سطح هزینه‌های اداره جامعه و نیز هزینه‌های عملیاتی سازمان گردد )الوانی و شیروانی، ۱۳۸۵:۱۲).
پاتنام سرمایۀ اجتماعی را اعتماد، هنجارها و شبکه‌هایی که همکاری و تعاون را برای نیل به منافع متقابل آسان می‌سازد، تعریف می‌کند.
تعریف بوردیو(۱۹۹۲) از سرمایه اجتماعی عبارت است از مجموع منابع، فیزیکی یا غیر فیزیکی در دسترس فرد یا گروهی که دارای شبکه نسبتاً بادوامی از ارتباطات نهادینه‌شده با آشنایی‌های دوجانبه و محترم هستند (فیلد، ۱۳۸۵:۲۳).
سرمایه اجتماعی یک واژه‌ای بین‌رشته‌ای بین علم اقتصاد و علوم اجتماعی است. سرمایه اجتماعی از دو واژه سرمایه که یک مفهوم اقتصادی است و واژه اجتماعی که یک مفهوم جامعه‌شناسی است تشکیل‌شده و بر شاخص‌های اجتماعی استوار است، و کلمن بیان می‌کند واژه سرمایه دلالت می‌کند که سرمایه اجتماعی همانند سرمایه انسانی یا سرمایه اقتصادی ماهیتی زاینده و مولد دارد، یعنی ما را قادر می‌سازد ارزش ایجاد کنیم، کارها را انجام دهیم، به اهدافمان دست‌یابیم، مأموریت‌هایمان را در زندگی به اتمام رسانیم و به سهم خویش به دنیایی که در آن زندگی می‌کنیم کمک کنیم (سعادت، ۱۳۸۴:۴۴).
کلمن ۱۹۹۴ بیان داشته که سرمایه اجتماعی با کاربرد آن تعریف می‌شود. سرمایه اجتماعی یک موجودیت تنها نیست، بلکه مجموعه مختلفی از موجودیت‌ها است که دو مشخصه مشترک دارند: در همه آن‌ها، جنبه‌ای از ساختار اجتماعی وجود دارد، و همه آن‌ها تسریع‌کننده اعمال خاص افرادی هستند که در داخل ساختار فعال‌اند (فیلد، ۱۳۸۵:۴۰).
همانند بیشتر مفاهیم علوم انسانی و اجتماعی تعاریف متعددی از سرمایه اجتماعی موجود است اما درمجموع می‌توان گفت تعاریف فوق بر اساس رویکردهای مختلف ذیل بیان‌شده است بر اساس منشأ و خصوصیات سرمایه اجتماعی، شاخص‌های های آن، کاربردها و نتایج حاصل از سرمایه اجتماعی تعریف گردیده‌اند. (سلیمی پور، ۱۳۹۰)
۲-۳- پیدایش مفهوم، اصطلاح و ضرورت پرداخت به سرمایه اجتماعی
تاریخ ظهور و پیدایش سرمایه اجتماعی در جامعه در مفهوم و اصطلاح با یکدیگر متفاوت هستند. چراکه مفهوم آن دارای قدمت بیشتری نسبت به شکل‌گیری اصطلاح آن است. با توجه به آنکه ماهیت موضوع سرمایه اجتماعی پدیده­ای ریشه­دار و به­ طور کامل قدیمی است که در اندیشه­ها، گرایش­ها، رفتارها، سنت­ها، نهادها، مجموعه ارتباطات، شبکه ­های انسانی و اجتماعی ظهور و حضورداشته است می- توان شکل‌گیری مفهوم آن را با تاریخ حضور انبیاء و ائمه یکی دانست. در حالیکه اندیشمندان این حوزه قدمت اصطلاح سرمایه اجتماعی را مربوط به دهه ۱۹۲۰ میلادی می‌دانند.
در اندیشه­ها و اصول ادیان الهی همواره می­توان قواعد و احکامی که در درون خود، سرمایه اجتماعی را می‌پروراند، مشاهده کرد. درواقع کارکرد اولیه ادیان الهی – پیش از آنکه به‌تدریج و در طول تاریخ به انشعاب‌های ایدئولوژیک بینجامد- عمدتاً کارکردی در جهت بسط سرمایه اجتماعی بوده است. به سخن دیگر، کارکرد تولید سرمایه اجتماعی، یکی از کارکردهای ذاتی ادیان آسمانی است. دیگر کارکردهایی که معمولاً به‌عنوان محصول ادیان در طول تاریخ مشاهده‌شده است، کارکردهایی عارضی بوده ­اند (مثل کارکردهای ایدئولوژیک) (رنانی ۱۳۹۰:۲۵۰).
نظام­های اجتماعی به وجود آمده در دوره ظهور و حضور انبیا الهی خصوصاً انبیا اولوالعزم، جلوه واقعی تأکید و به‌کارگیری مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی می­باشد. حتی در دیدگاه برخی اندیشمندان در سال­های آخر قرن بیستم جامعه‌شناسان برای توصیف نقش مذهب در توسعه اصلاح و عبارت «سرمایه اجتماعی» را استفاده کردند. اگرچه این اصطلاح به‌صورت تلویحی در دیدگاه متفکرین وجود داشته است (اعتصامی ۱۳۹۰:۷۱).
علاوه بر انبیا و ائمه متفکران دیگری نیز از مفهوم سرمایه اجتماعی (به‌جای به‌کارگیری اصطلاح) در بیان دیدگاهشان استفاده نموده ­اند، که از آن جمله می­توان به قرن پنجم پیش از میلاد اشاره کرد که سقراط شرط لازم برای نیل به سعادت اجتماعی را عمل کردن مطابق اخلاق یا همان عمل اخلاقی می‌دانست (رنانی،۱۳۹۰:۲۵۰).
اما اصطلاح سرمایه اجتماعی قبل از سال ۱۹۱۶ میلادی، در مقاله‌ای توسط هانی فان از دانشگاه ویرجینیای غربی مطرح شد. بااین‌حال نخستین بار در اثر کلاسیک جین جاکوب با نام مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی(۱۹۶۱) به‌کاررفته است. او در آنجا توضیح داده بود که شبکه‌های اجتماعی فشرده در محدوده‌های حومه قدیمی و مختلط شهری، صورتی از سرمایه اجتماعی را تشکیل می¬دهند و در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایت خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفیت زندگی، در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و نیروی انتظامی، مسئولیت بیشتری را از خود نشان می‌دهند (توسلی، ۱۳۸۴:۳).
گلن لوری اقتصاددان نیز همچون ایوان لایت جامعه‌شناس اصطلاح سرمایه اجتماعی را در دهه ۱۹۷۰ میلادی برای توصیف مشکل توسعه اقتصادی درون‌شهری به کاربرد. در دهه ۱۹۸۰ میلادی این اصطلاح توسط جیمز کلمن جامعه‌شناس در معنای وسیع‌تری مورداستفاده قرار گرفت و رابرت پاتنام دانشمند علوم سیاسی، نفر دومی بود که بحثی قوی و پرشور را در مورد سرمایه اجتماعی و جامعه مدنی در ایتالیا و ایالت متحده برانگیخت (فوکویاما، ۱۳۸۵:۱۰).
این مفهوم به‌تدریج در دهه ۱۹۹۰ به این‌سو در رساله‌ها و مقالات دانشگاهی – به‌ویژه در رشته جامعه‌شناسی، اقتصاد، سیاست و آموزش- باکارهای افرادی چون جیمز کلمن، پیر بوردیو، رابرت پانتام و فرانسیس فوکویاما افزایش‌یافته است. همچنین استفاده از مفهوم سرمایه اجتماعی با توجه به روند جهانی‌شدن و تضعیف نقش دولت‌های ملی، به‌عنوان راه‌حلی عملی در سطح اجتماعات محلی برای مشکلات توسعه، موردتوجه سیاست‌گذاران و مسئولان سیاست اجتماعی قرارگرفته است.
با توجه به تاریخچه و حجم وسیع پرداخت به سرمایه اجتماعی به‌ خصوص در دو دهه اخیر این‌ سؤال پیش می‌آید که ضرورت پرداخت به این مفهوم چیست؟ این مفهوم در پاسخ به چه نیازی ایجادشده است؟
اﻛﻮﭘﺎﺗﻲ^[۹] واژه­ای اﺳﺖ ﻛﻪ اﻟﻴﺎزون، روانﺷﻨﺎس ﺳﻮﺋﺪی، در ﺳﺎل ۲۰۰۶م ﻣﻄﺮح ﻛﺮد. از دﻳﺪﮔﺎه روانﺷﻨﺎﺳﻲ، اﻛﻮﭘﺎﺗﻲ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻳﺮﻛﻲ اﻗﺘﺼﺎدی ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ زﻳﺎد از ﻣﺮزﻫﺎی ﻣﺘﻌﺎرف ﺗﺠﺎوز ﻛﺮده اﺳﺖ، اﻃﻼق می‌شود. ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ساده‌تر، اﻛﻮﭘﺎﺗﻲ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻗﺪام اﻗﺘﺼﺎدی ﺑﺪون ﻣﻼﺣﻈﻪ ارزش‌های اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ. در اﻳﻦ روش اﻗﺪام اﻗﺘﺼﺎدی (زیاده‌خواهی) ﻣﺤﻮر اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﺣﺪ و ﻣﺮزی نمی‌شناسد. ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎری از بحران‌های ﻣﺎﻟﻲ را می‌توان ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻣﻔﻬﻮم اﻛﻮﭘﺎﺗﻲ ﭼﻪ به‌عنوان ﻳﺎﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم در ﻣﺪﻳﺮان رﻳﺴﻚ و سفته‌بازان و ﭼﻪ به‌صورت ﻋﻤﻠﻜﺮد بنگاه‌های ﻣﺎﻟﻲ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮد.
با این تفاصیل اکوپاتی تنها به معنای زرنگی یا تمایل اقتصادی نیست، بلکه با سرعت زیادی از این محدوده فراتر رفته است. در این مفهوم زیاده‌طلبی و واژه بیشتر یک جایگاه مرکزی و حیاتی پیداکرده است. اکوپاتی هم می‌تواند در موضوعات فردی باشد و هم به‌صورت روح جمعی در ساختارهای اجرایی، اقتصادی و اجتماعی وجود داشته باشد. بدین ترتیب شرایطی را به وجود می‌آورد که افرادی خشک، پرکار و علاقه‌مند شدید به کسب منفعت تربیت شوند. چنان چه دقت شود می‌توان برخی دیگر از مؤلفه‌های نامطلوب اکوپاتی را ذیلاً برشمرد:
تمایل بسیار زیاد به لذت و بهره‌مندی، درجه بالای انگیزه (جهت کسب منافع و مادیات)، شیفتگی فراوان، همچنین دیگر عوامل ریسک در استفاده بیشتر از امور مادی نیز ازجمله این مؤلفه‌ها شناخته می­شوند (اعتصامی، ۱۳۹۱:۱۴۳).
این روند یعنی حرکت در انجام فعالیت‌های اقتصادی مبتنی بر اکوپاتی، منتقدان زیادی دارد. ازجمله این افراد آمارتیاسن می‌باشد. وی روش‌های تجاری و اقتصادی بازار را بدون رعایت ارزش‌های اخلاقی موردانتقاد قرارداد. وی استدلال نمود چنین روشی در انجام فرایندهای اقتصادی غیرقابل‌دفاع و آسیب‌زننده است. این آسیب از دیدگاه آمارتیاسن ازیک‌طرف در سطح کلان بر اقتصاد داخلی ضربه می‌زند از طرف دیگر فلسفه اخلاقی را نیز مورد سؤال قرار می‌دهد (همان، ۱۴۲)
این نقد اکوپاتی پدیده‌ای نوظهور نیست بلکه در طول تاریخ ادیان، مثال‌های فراوانی را می‌توان برای آن برشمرد. در این رابطه قرآن کریم در آیه ۳۴۰ سوره توبه^[۱۰] گروهی از مردم را به تصویر می‌کشد که در جنبه مالی گرفتار انحراف می‌شوند. اینان گمان می‌کنند تنها هدف زندگی‌شان این است که با هر وسیله‌ای و از هرجایی از هر راهی – بدون توجه به مؤلفه‌های ارزشی- مال بی اندوزند. وقتی به مقداری از مال و ثروت دست یافتند به شیوه‌های گوناگون به زیاد کردن آن می­پردازند. بدین ترتیب تمام فکر آنان مال و ثروت می‌شود. تمام عقل آنان را مال و ثروت فرامی‌گیرد و می­کوشند بدون اینکه در راستای خدمت به مسائل حیاتی زندگی یا حل مشکلات گوناگون باشد، مال جمع کنند. هدف از آنان فقط ارضای عقده طمع‌ورزی و شهوت مال‌اندوزی است.
ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻛﻮﭘﺎﺗﻲ ﻳﻜﻲ از اصلی‌ترین مؤلفه‌های سرمایه­اجتماعی اﺳﺖ. چنانچه در جامعه‌ای سرمایه­اجتماعی شکل بگیرد پدیده اکوپاتی کمرنگ شده و بحران‌های ناشی ازآنچه در سطح خرد (فرد و سازمان) و چه درسطح کلان (جامعه) رخ نمی‌دهد. همان‌طور که اکوپاتی جامعه را به دستیابی به اهداف مادی بدون درنظر گرفتن اصول ارزشی تقویت می­ کند، در جهت مخالف سرمایه اجتماعی جامعه را به بهره‌گیری از اصول و ارزش‌های اخلاقی در تمامی بخش‌ها و فعالیت‌های روزمره دعوت می­ کند.
علاوه بر خاصیت مقابله با اکوپاتی و جلوگیری از بروز بحران، سرمایه اجتماعی خاصیت تسهیل‌کنندگی و روان‌سازی دارد. ازاین‌رو بسیاری اندیشمندان آن را روغن اجتماعی می‌خوانند.
در غیاب سرمایه­اجتماعی، سایر سرمایه­ها اثربخشی خود را از دست می­ دهند. بدون سرمایه­اجتماعی پیمودن راه‌های توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی ناهموار و دشوار می‌شوند. سرمایه­اجتماعی، نقشی بسیار مهم‌تر از سرمایه فیزیکی و انسانی در سازمان‌ها و جوامع ایفا می­ کند، این نوع سرمایه انسجام بخش میان انسان­ها، سازمان‌ها و نیروهای انسانی یا سازمان‌ها می­باشد. بدون این سرمایه استفاده از دیگر سرمایه­ها به‌طور بهینه انجام نخواهد شد. در جامعه­ای که فاقد سرمایه­اجتماعی کافی است سایر سرمایه­ها ابتر می­مانند و تلف می­شوند. لذا سرمایه­اجتماعی، بستر مناسب برای بهره‌وری سرمایه انسانی و فیزیکی و راهنما برای نیل به موفقیت قلمداد می­ شود (الوانی و شیروانی، ۱۳۸۵:۱).
۲-۴- تبیین مفهوم سرمایه اجتماعی
یکی از سرمایه‌های مهم هر جامعه شهری که از مؤلفه‌های اساسی و مؤثر در توسعه و ثبات، پویایی و سرزندگی شهر محسوب می‌شود، سرمایه اجتماعی است. سرمایه‌ای که زیربنای توسعه فرهنگی، اقتصادی، سیاسی یک شهر، کلان‌شهر و حتی یک کشور است. اهمیت این سرمایه به میزانی است که از آن به‌عنوان ثروت نامرئی یک جامعه یاد می‌کنند. هرگونه کاهش در آن، منجر به کاهش مشارکت‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شهروندان می‌شود و همچنین رشد آسیب‌ها و جرائم اجتماعی، بی‌اعتمادی، یاس و ناامیدی و احساس محرومیت نسبی و بسیاری از ناهنجاری‌ها نتیجه تقلیل سرمایه اجتماعی در بین شهروندان است.
سرمایه اجتماعی را بر مبنای معیار ^[۱۱]می‌توان به دودسته درونی و بیرونی تقسیم کرد. بر این اساس هنگامی‌که سرمایه اجتماعی را با معیار تعریف مؤلفه‌های درونی در نظر بگیریم به ارزش‌های درونی افراد می‌رسیم که خمیرمایه سرمایه اجتماعی را تشکیل می‌دهند و با در نظر گرفتن معیار تعریف بیرونی هنجارها و ارزش‌های جامعه شکل‌دهنده سرمایه اجتماعی خواهند بود. بنابراین برای شناسایی مؤلفه‌های سازنده سرمایه اجتماعی نیاز است که به مؤلفه‌های بوجود آورنده هنجار و ارزش‌های درونی بپردازیم.
بررسی حلقه ظهور و تداوم هنجار – به‌عنوان یکی از ارکان اصلی در تشکیل شبکه‌های اجتماعی- نشان می‌دهد که پیدایش یک هنجار از ارزش‌های درونی فرد آغاز می‌شود و از طریق رفتارهای یکپارچه تداوم می‌یابد. ارزش‌های درونی فرد یک پدیده ذهنی است که به‌واسطه کنش فردی عینیت می‌یابد. اما پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که «اساساً ارزش‌های درونی، چگونه به ذهن فرد القاء و یا توسط ذهن آن‌ها ادراک می‌شود؟» (مصطفوی، ۱۳۸۷).
هر فرد به دو روش ارزش‌های درونی خود را شکل می‌دهد، الف- القائی و ب- ادراکی. منظور از روش القائی این است که فرد بدون آنکه در تشکیل ارزش درونی القاء شده، به لحاظ درک عقلی نقشی داشته باشد، آن را پذیرفته است و در عمل و از طریق کنش‌های خود به آن پای بند است، مانند نحوه پوشش که اقوام مختلف به دلیل سنتی که به آن پای بند هستند، آن را پذیرفته‌اند و رعایت می‌نمایند. در مقابل روش ادراکی در تشکیل ارزش‌های درونی فرد به این مفهوم است که فرد با اختیار خود و از طریق درک عقلی به آن دست‌یافته است و مانند کسب دانش (همان).
بنابراین می‌توان دو نوع منبع را بر تشکیل ارزش‌های درونی افراد مؤثر دانست:
۱- مبانی هویت: هویت‌ به‌ معنی‌ “چه‌ کسی‌ بودن‌” است‌ و از نیاز طبیعی‌ انسان‌ به‌ شناخته‌ شدن‌ و شناسانده‌ شدن‌ به‌ چیزی‌ یا جایی‌ برمی‌آید.
با توجه به نظریه­ روانی- اجتماعی اریکسون (۱۹۶۸، به نقل از برزونسکی، ۲۰۰۳) هویت به‌مثابه‌ی یک چارچوب مرجع عمل می‌کند که فرد به‌منظور تفسیر تجارب شخصی و گفتگو درباره معنا، هدف و جهت‌گیری زندگی خود از آن استفاده می‌کند.
اریکسون معتقد است: فردی که قادر به یافتن ارزش‏های مثبت پایدار در فرهنگ، مذهب یا ایدئولوژی خود نیست، ایده‌آل هایش به هم می‏ریزد. چنین فردی که از درهم ریختگی هویت رنج می‏برد، نه می‏تواند ارزش‏های گذشته خود را ارزیابی کند و نه صاحب ارزش‏هایی می‏شود که به کمک آن‌ها بتواند آزادانه برای آینده طرح‏ریزی نماید^[۱۲].
عوامل مختلفی در شکل‌گیری هویت نقش بازی می‌کنند که از مهم‌ترین این عوامل می‌توان به دین اشاره کرد. هویت دینی به دلیل ماهیت و محتوایی که دارد تقریباً مهم‌ترین بُعد هویت است که نقش بسیار تعیین کننده ای در هویت یابی افراد یک جامعه بازی می‌کند. با وجود افزایش و شدت یافتن فرایندهای توسعه و نوسازی در تمام ابعاد خود، مذهب همچنان منبع مهمی برای هویت و معنابخشی در جهان متجدد و آشفته به شمار می‌رود. برخلاف برخی تصورات که مذهب را در نتیجه تداوم روند تجددگرایی، محوشده می پنداشتند، دین به‌عنوان منبع اولیه معنابخشی و هویت بخشی به بسیاری از مردم دنیا چون مسیحیان، مسلمانان، بوداییان و هندوها مطرح است.
۲- منابع معرفت (و گردش اطلاعات): منابع گسترده و وسیع و سطح بالای تولید اطلاعات، علم، دانش و معرفت و توزیع و گردش آزاد آن به ارتقای سطح سرمایه اجتماعی می انجامد.
به روشنی می‌توان دریافت که وجود منابع هویت و منابع معرفت (منابع سرمایه اجتماعی) در هر جامعه، پایه و اساس ارزش‌های درونی افراد جامعه است که از طریق کنش‌های فردی امکان ظهور هنجار را به وجود می‌آورد. ظهور و تداوم هنجارهای پایه‌ای برای تشکیل سرمایه اجتماعی است. بنابراین هر چند منابع سرمایه اجتماعی به‌صورت بالقوه، قابلیت ایجاد سرمایه اجتماعی را در بردارد، اما برای بالفعل شدن آن نیازمند ظهور اعتماد و شبکه‌های اجتماعی است که به آن (ابزارهای علی) اطلاق می‌شود. درواقع هنجارها و شبکه‌های اجتماعی، ابزارهایی هستند که قابلیت تشکیل سرمایه اجتماعی از منابع آن را بالفعل می سازند.
با توجه به مطالبی که عنوان شد می‌توان ارزش‌های درونی (مبانی هویتی و منابع معرفتی) را منبع و سرآغاز شکل‌گیری سرمایه اجتماعی دانست و با در نظر گرفتن این موضوع که دین یکی از مهم‌ترین ارکان مبانی هویتی و منابع معرفی به شمار می‌آید. می‌توان با بهره‌گیری از تعالیم دینی گام موثری در تولید و ارتقاء سرمایه اجتماعی برداشت.
۲-۵- نحوه شکل‌گیری و عملکرد سرمایه اجتماعی
برای بررسی نحوه شکل‌گیری و عملکرد سرمایه اجتماعی از بررسی ساختار یک سازمان اجتماعی شروع می‌کنیم. هسته اصلی سازمان اجتماعی متشکل از ارزش‌های درونی کنش گر و کنش‌های بیرونی کنشگر است. به‌عنوان مثال فرد به دنبال حداکثر کردن رفاه شخصی(ارزش درونی کنشگر) دست به یک مبادله (کنش بیرونی) می‌زند و از این طریق هویت سازمان اجتماعی بر اساس موضوع مبادله شکل می‌گیرد. کنشگر در راستای تأمین ارزش‌های درونی خود نیازمند منابع است که در برابر منابع برای او دو حالت پیش می‌آید:
۱- کنترل کامل بر منابع
۲- کنترل جزئی بر منابع
در شرایطی که کنترل فرد بر منابع جزئی باشد، انگیزه کامل کردن این کنترل، او را وا می دارد تا با فرد دیگری که بر آن منابع کنترل کامل دارد و نیز علاقه‌مند به کنترل منابع تحت وی می‌باشد، به مبادله بپردازد. این روند توسط کلمن به سهولت بیان‌شده است.
(کلمن ۱۳۷۷)
برای تحقق یافتن این مبادله به عناصر دیگری نیز نیاز است. در مرحله اول فرد باید بداند منابع مورد نیاز او تحت کنترل چه کسانی است (جریان اطلاعات) و سپس بتواند کنشی را انتخاب کند که کنترل وی بر منابع مورد نیاز ش را حداکثر کند (فرایند بهینه یابی). برآیند این دو است که نقطه آغاز انجام کنش مبادله را می‌سازد.