این نامه به فرماندار مکه، قثم بن عباس، پسر عموی پیامبر (ص) در سال ۳۹ هجری نوشته شده که عوامل معاویه قصد توطعه در شهر مکه را داشتند که توسط عوامل و بازرسین مخفی امام (ع) در شام از ان با خبر شدند.

بعد از حمد و ثنای الهی مامور مخفی من در (شام) به من گزارش داده و نوشته است که مردمی از اهل شام به سوی حج گسیل شده اند کوردل، کر و نابینا، کسانی که حق را از راه باطل می جویند، و بنده را در نافرمانی از خدا، فرمان می‌برند، دین خود را به دنیا می فروشند، و دنیا را به سرای جاودانهء نیکان و پرهیزکاران می خرند، در حالی که در نیکی ها، انجام دهندهء ان پاداش گیرد، و در بدی ها جز بدکار کیفر نشود. پس در ادارهء امور خود هوشیارانه و سرسختانه استوار باش، نصیحت دهنده ای عاقل، پیرو حکومت، و فرمانبردار امام خود باش، مبادا کاری انجام دهی که به عذرخواهی روی اوری، نه بهنگام نعمتها شادمان باش و نه به هنگام مشکلات سست باشی(نهج البلاغه، نامه ۳۳).

حضرت علی (ع) در جایی دیگر از عهدنامه خود به مالک اشتر در این باره می فرمایند:

«… مواظبت تو در نهان داعیه پاس ایشان شود تا در امانت خدای سبحان خیانت نورزند … و اگر یکی اهنگ خیانتی کند و یا عملی نه بر ایین عدل راند، خبر مخبران صادق به صدق او گواهی عدل باشد بی عذر عقوبت توانی کرد »

«… اگر امری را مخالفت جویند و یا در امانت تو خطانت ورزند، انگاه پیوسته از ایین عمل و رابطه جمع او بازپرس و بر شیوه ی مجاملت تفقدی واجب شناس و از اهل وفا و مردم صدق خبرگزاران امین و گماشتگان مخلص بر عمل ایشان برگمار »(گیوریان، سرمدسعیدی، مجموعه مقالات اولین همایش مدیریت اسلامی).

حضرت علی (ع) ‌در مورد نظارت کارکنان توسط عاملان و بازرسان مخفی توجه خاص داشت و دستورات اکیدی به کارگزاران ارشد و بلند مرتبه خویش می فرمود و گوش زد می نمود که از تمام امکانات جهت نظارت و کنترل دقیق بهره جویند. در نامه ای به مالک می نویسد:

« وَ ابعَثَ العیوُنَ مِن اَهلِ الصِّدقِ و الوَفاءِ عَلَیهِم، فانّ تَعاهُدَکَ فیِ السِّرِّ اُمُورهُم حَدوَه لَهُم علی استِعمالِ الَامانَهَ و الرَّفقِ بالرّعیه »(نهج البلاغه، نامه ۵۳).

با فرستادن مأموران مخفی که اهل راستی و وفاداری هستند، کارهای آنان را زیر نظر بگیر، زیرا بازرسی مداوم و پنهانی سبب می شود که آنان به امانتداری و مدارا با مردم ترغیب شوند.

پیامبر اسلام (ص) همواره هنگامی که لشگریان را برای جنگ اعزام می نمودند و به امیر اطمینان نداشتند، فردی مورد اعتماد را به همراه او می فرستادند که از او به ان حضرت خبر برساند(نبوی، ۱۳۷۵، ص ۲۰۹).

« وَ ابعَثَ العیوُنَ مِن اَهلِ الصِّدقِ و الوَفاءِ عَلَیهِم، فانّ تَعاهُدَکَ فیِ السِّرِّ اُمُورهُم حَدوَه لَهُم علی استِعمالِ الَامانَهَ و الرَّفقِ بالرّعیه »(نهج البلاغه، نامه ۵۳).

با فرستادن مأموران مخفی که اهل راستی و وفاداری هستند، کارهای آنان را زیر نظر بگیر، زیرا بازرسی مداوم و پنهانی سبب می شود که آنان به امانتداری و مدارا با مردم ترغیب شوند.

پیامبر اسلام (ص) همواره هنگامی که لشگریان را برای جنگ اعزام می نمودند و به امیر اطمینان نداشتند، فردی مورد اعتماد را به همراه او می فرستادند که از او به ان حضرت خبر برساند(نبوی، ۱۳۷۵، ص ۲۰۹).

۳-۳-۱ بخش سوم: نظارت و کنترل در جامعه

۳-۳-۲ مقدمه:

در اسلام نظارت و کنترل فقط در چارچوب وظایف دولت و حکومت نمی باشد بلکه کلیه افراد جامعه به ویژه کارکنان و اعضای سازمان بر اساس یک تکلیف شرعی موظفند بر امور اجتماعی و رفتار اطرافیان، نظارت اجتماعی و عمومی داشته باشند. این نوع نظارت و کنترل در قران کریم و احادیث شریفه به کرات تأکید شده است و از اهمیت زیادی برخوردار می‌باشد به طوری که دوام و قوام جامعه اسلامی به نظارت و کنترل اجتماعی ان استوار است.

نظارت و کنترل جامعه که در قران و روایات با نام «امر به معروف و نهی از منکر» معرفی شده است، از والاترین و شریف ترین واجبات دینی است و وجوب ان از ضروریات و احکام بدیهی اسلام است(اقاپیروز و همکاران،۱۳۸۴، ص ۲۹۰).

نظارت جامعه که با نام امر به معروف و نهی از منکر مطرح است، مراحل و درجاتی دارد و بر حسب اینکه فرد چگونه مرتکب گناه شود یا چگونه از تکلیف خود سر باز زند، نحوهء برخورد با او و ارائه تذکر، تفاوت دارد. همچنین شرایط افرادی که می‌توانند این نظارت را انجام دهند و به امر به معروف و نهی از منکر بپردازند، در رساله ها و کتب فقهی اشاره شده است، مثلا ‌در مورد شرایط افراد مذکور، موضوع بالغ بودن، عاقل بودن، مطلع بودن و همچنین مطابق برخی از فتاوی، مؤثر بودن، احساس خطر نمودن و عامل بودن، مطرح شده است(جاسبی، ۱۳۷۸، ص ۹۲).

• « اَلذینَ اِن مَکَّنا لهُم فِی الارضِ اَقامُوا الصَّلوهَ و اتوُ الزَّکَوه و امروا بِالمَعروفِ و نَهَوا عَنِ المُنکَر »(سوره حج، آیه ۴۲). مؤمنان کسانی هستند که به ایشان در روی زمین تمکن و قدرت دهیم، نماز را بجای می اورند و زکات می‌دهند و به معروف امر می‌کنند و از منکر، دیگران را باز می دارند.

خداوند در این ایه به تبیین جامعه ای می پردازد که یکدیگر را به خیرو صلاح دعوت می‌کنند و از حرام ها باز می دارند و دارای قدرت اقتصادی و نظامی هستند.

موضوع بالغ بودن، عاقل بودن، مطلع بودن و همچنین مطابق برخی از فتاوی، مؤثر بودن، احساس خطر نمودن و عامل بودن، مطرح شده است(جاسبی، ۱۳۷۸، ص ۹۲).

• « اَلذینَ اِن مَکَّنا لهُم فِی الارضِ اَقامُوا الصَّلوهَ و اتوُ الزَّکَوه و امروا بِالمَعروفِ و نَهَوا عَنِ المُنکَر »(سوره حج، آیه ۴۲). مؤمنان کسانی هستند که به ایشان در روی زمین تمکن و قدرت دهیم، نماز را بجای می اورند و زکات می‌دهند و به معروف امر می‌کنند و از منکر، دیگران را باز می دارند.

خداوند در این ایه به تبیین جامعه ای می پردازد که یکدیگر را به خیرو صلاح دعوت می‌کنند و از حرام ها باز می دارند و دارای قدرت اقتصادی و نظامی هستند.

«وَ ما اعمالُ البِرِّ کُلُها وَ الجِهادُ فِی سَبِیلِ اللهِ، عِندَ الامرِ بِالمَعروفِ وَ النَّهی عَنِ المُنکَرِ الَّا کَنَفثهٍ فِی بَحرٍ لُجِّیِّ»(نهج البلاغه، حکمت۳۷۴).

و همه کارهای خوب و جهاد در راه خدا، در برابر امر به معروف و نهی از منکر، چونان قطره ای بر دریای مواج و بیکران است.