با توجه به فصل جرایم رایانه‌ای که جرایمی را در برمی گیرد که با سوء استفاده از سامانه رایانه‌ای بر خلاف قانون ارتکاب می‌یابند، می‌توان در تعریف جرم مذبور چنین گفت که جاسوسی رایانه‌ای جرمی است که در آن در عمل رایانه به منزله موضوع جرم جزء رکن مادی اعلام شده است. به عبارت دیگر، در جاسوسی رایانه‌ای داده ها و اطلاعات یا به عبارتی موضوع جرم در مرحله مقدماتی انجام جرم دارای پایه و قالب مادی نیست که قابل لمس باشند و دارای وجود خارجی نبوده و صرفا در فضای سایبر وجود دارند؛ بدون اینکه به صورت خارجی مثل سی دی (CD) درآمده باشند.

با توجه به اینکه جرم جاسوسی سنتی و جاسوسی رایانه‌ای سنتی دارای عنصر مادی یکسان هستند قانون‌گذار هم در هنگام وضع ماده ۷۸۰ قانون مجازات اسلامی ‌به این موضوع توجه داشته است. در ماده مذبور مقرر شده: «در مواردی که سیستم رایانه‌ای یا مخابراتی به عنوان وسیله ارتکاب جرم به کار رفته و در این قانون برای عمل مذبور مجازاتی پیش‌بینی نشده است، مطابق قوانین جزایی مربوط عمل خواهد شد.»


در واقع، از عبارت قانون‌گذار می‌توان چنین استنباط کرد که چون اصولا در جرایمی که رایانه به عنوان وسیله‌ای در جهت ارتکاب به آن جرایم به کار می‌رود با جرایمی که از رایانه استفاده نشده تفاوت ماهوی خاصی وجود ندارد. ‌بنابرین‏، از نظر آثار و عواقب قانونی هم دارای آثار یکسان بوده و وضع مجازات جداگانه لازم نیست. از جمله قوانینی که به نظر می‌رسد جاسوسی سنتی رایانه‌ای را (که در آن رایانه تنها به عنوان ابزار و وسیله‌ای جهت ارتکاب جرم و برداشت اطلاعات استفاده می‌شود) مورد توجه قرار داده است ماده ۱۳۱ قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح مصوب ۹ دی ۱۳۸۲ است. در این ماده، قانون‌گذار مجازات تسلیم اطلاعات طبقه بندی شده رایانه‌ای به دشمن یا افرادی که صلاحیت دسترسی به آن اطلاعات را ندارند را به مجازات جاسوسی سنتی احاله داده است. ماده مذبور مقرر می‌دارد: «هر گونه تغییر یا حذف اطلاعات، الحاق، تقدیم یا تأخیر تاریخ نسبت به تاریخ حقیقی و نظایر آن که به طور غیر مجاز به وسیله نظامیان در سیستم رایانه و نرم افزارهای مربوط صورت گیرد و همچنین اقداماتی از قبیل تسلیم اطلاعات طبقه بندی شده رایانه‌ای به دشمن یا افرادی که صلاحیت دسترسی به آن اطلاعات را ندارند، افشا غیر مجاز اطلاعات …. جرم محسوب و حسب مورد مشمول مجازات‌های مندرج در مواد مربوط ‌به این قانون می‌باشند.» با توجه به نص صریح فصل جرایم رایانه‌ای قانون مجازات اسلامی، در مواردی که شخصی نظامی از رایانه مانند سایر ابزار به عنوان وسیله ارتکاب جرم جاسوسی استفاده بکند بر اساس ماده ۷۸۰ قانون فوق الذکر، ماده ۱۳۱ قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح حاکم خواهد بود و مرتکب مشمول مجازات‌های مقرره در هر مورد خاص است. اما در صورتی که شخص نظامی از رایانه نه به عنوان وسیله بلکه فراتر از آن و به عنوان موضوع جرم استفاده کند و به اطلاعات موجود در آن بدون اینکه مجوز دسترسی به آن ها را داشته باشد دست یابد؛ طبق ماده ۷۳۱ قانون مجازات اسلامی مجازات خواهد شد که در این صورت نیز با توجه به ماده ۷۵۴ قانون مجازات اسلامی از موجبات تشدید مجازات مرتکب خواهد بود. ماده ۷۵۴ مقرر می‌دارد:‹ در موارد زیر حسب مورد مرتکب به بیش از دو سوم حداکثر یک یا دو مجازات مقرر محکوم خواهد شد: الف) هر یک از کارمندان و کارکنان اداره‌ها و سازمان‌ها… و همچنین نیروهای مسلح و مأموران به خدمت عمومی اعم از رسمی و غیر رسمی به مناسبت انجام وظیفه مرتکب جرم رایانه‌ای شده باشند… ؛ که یکی از آن موارد تشدید کارمند یا نظامی بودن شخص مرتکب است.^[۳۹]

‌در مورد جاسوسی رایانه‌ای که در آن، رایانه در عمل به منزله موضوع جرم، جزء رکن مادی اعلام شده باشد؛ می‌توان به حمله ویروس جاسوسی استاکس نت به تأسیسات هسته‌ای ایران اشاره کرد. اوایل مرداد ۱۳۸۹ خبری روی خبرگزاری‌ها قرار گرفت که ‌بر اساس آن ایران، هدف اصلی کرم جاسوسی استاکس نت شده است. طبق این خبر رایانه های ایران مورد هجوم شدید ویروس استاکس نت قرار گرفته که تلاش می‌کند اطلاعات سامانه‌های کنترل صنعتی را به سرقت برده و آن ها را روی اینترنت قرار دهد›. مدیر کل صنایع برق، الکترونیک و فناوری اطلاعات وزارت صنایع درباره چگونگی عملکرد این ویروس می‌گوید: با فعال شدن این ویروس، سامانه‌های خودکار صنعتی، اطلاعات خط تولید را به مرکز اصلی مشخص شده به وسیله ویروس منتقل می‌کنند و این اطلاعات به وسیله طراحان ویروس مورد پردازش قرار می‌گیرند و ‌به این ترتیب، برای ضربه زدن به کشور و جاسوسی از مراکز مهم کشور برنامه ریزی می‌شوند. استاکس نت پس از رسیدن ‌به این سامانه‌های رایانه‌ای، شروع به جمع‌ آوری اطلاعات آن اداره‌ای می‌کند که به سامانه آن نفوذ ‌کرده‌است. حتی اطلاعات ذخیره موجود در سیستم را نیز منتقل می‌کند؛ و سپس از طریق اتصال به اینترنت اطلاعات و اسرار به دست آمده را به مقصد مشخص شده و مورد نظر ارسال می‌کند.^[۴۰]

گفتار دوم: ویژگی‌های جرایم رایانه‌ای

جرائم کامپیوتری به عبارتی اقدامات زیانباری است که از سوی یک کامپیوتر یا شبکه و یا علیه آن ها انجام می‌شود. این جرائم ویژگی‌های متمایزی از سایر جرائم کلاسیک دارند چرا که ماهیت اینگونه جرائم به دلیل تکنولوژی پیچیده و بالا، خصوصیات منحصر به فردی داشته که می‌توان به: شیوه ارتکاب آسان، خسارات و ضررهای هنگفت با حداقل منابع و هزینه، عدم حضور فیزیکی در محل ارتکاب جرم، عدم شناسایی جرائم در بعضی موارد (غیر قانونی بودن آن ظاهراًً مشخص نمی باشد)،خصوصیت فراملی بودن، وسعت و دامنه وسیع جرم را نام برد که در یک دسته بندی کلی، جمع بندی اینگونه جرائم را می‌توان از لحاظ خصوصیات مرتکبین، عدم تخمین میزان دقیق جرائم ارتکابی، حجم و وسعت ضرر و خسارت وارده، طبع بین‌المللی و نحوه تعقیب و رسیدگی بررسی نمود.

۲-۲-۱- ویژگی‌های مرتکبین جرایم سایبری

مرتکبین جرائم کامپیوتری به لحاظ سنی شامل طیف گسترده‌ای از افراد می‌باشند. نوجوانان، دانشجویان، کارمندان ناراضی، خلافکاران و تروریست‌های بین‌المللی و غیره که منحنی سنی مجرمین کامپیوتری سنی بین ۱۰ تا ۶۰ سال را نشان می‌دهد و دامنه مهارت آنان از تازه کار تا حرفه‌ای گسترده است. بسته به نوع جرم، گاه آشنایی کلی با کامپیوتر اکتفا می‌کند و گاه نیازمند تخصص در سطح بالا می‌باشد. معمولاً دو دسته از مرتکبین جرائم رایانه‌ای از هم قابل تمایز هستند: مرتکبین اتفاقی و مجرمین واقعی. دسته اول معمولاً شامل جوانانی می‌باشد که به انگیزه بازی و تفنن مرتکب جرائم رایانه‌ای می‌شوند.^[۴۱]

ارتکاب این جرائم از آنجایی که منعکس کننده معایب سیستم‌ها و نحوه نفوذپزیری به شبکه و سیستم‌های کامپیوتری است لذا اتخاذ تدابیر پیشگیرانه امنیتی مفید است. جرائم خطرناک و جدی که موجب خسارت مالی هنگفت می‌گردد از سوی مرتکبینی که دارای تخصص فنی یا تحصیلات دانشگاهی هستند وقوع می‌یابند که این دسته از مجرمین را باید جدی گرفت.