همنوا با نوای گنجشکم
سایه انداز و خوش برو بالا
آهنین ساقه و گران جانم
نام من از قضا زبان گنجشک
خود من سرور درختانم
(کیانوش، ۱۳۷۹، ص ۱۰۸)

– چیستان
چیستان یا چیست آن؟ از دیرباز در شعر فارسی رواج داشته است و بسیاری از شاعران بلند پایه ایران، قصاید و قطعات با ارزشی در چیستان و لغز به جای گذاشته اند. در شعر عامیانه نیز، چیستان فراوان است و این بازی شعری یا نظمی به اعتبار ارزشهایش، میتواند بخشی از شعر کودک را تشکیل دهد. همانطور که کودک با حل کردن یک جدول کلمات متقاطع یا یک معما سرگرم میشود و چون به جواب رسید، لذّت میبرد، شعرهای چیستانی نیز میتوانند این لذّت را به نسبت جنبه های خود چند برابر کنند. در شعر چیستانی کودک، اگر وصفها با ابهام آید و کودک را حیران کند، به او لذّت شعری نخواهد داد. ساختمان شعر چیستان باید بر عناصری در حد ادراک کودک استوار شود. در این جا به یک چیستان کودکانه اشاره میکنیم:

تو چه هستی؟ فرشتهای کوچک،
نازنین، مهربان، لطیف اندام؟
گاه با شوق میکنی پرواز
گاه بر گل نشستهای آرام.
در بهاران که باز از دل خاک
سبزه سر میزند به زیبایی،
گل به لبخندههای رنگارنگ
میشود گرم سبزه آرایی،
در هوای خوش سحر گاهان
راه دیدار باغ میگیری؛
از نسیم بهار عطر آمیز
جای گل را سراغ میگیری
موقع قصه گویی گنجشک
وارد باغ میشوی خوشحال،
روی قالیچههای نازک برگ
میکنی رقص و میتکانی بال.
بس که زیبا و نازک اندامی
بس که خوشرنگ و خوش نگاری تو،
بهتر از هر فرشتهای ، شاید
دختر کوچک بهاری تو.
(حجازی، ۱۳۸۷، ص ۱۵۶)

۱۱-۲- موسیقی و انواع آن درشعر کودک
آن چه در شعر کودک بیشتر مورد توجه شاعران قرار میگیرد موسیقی میباشد، اساساً موسیقی موجب گرایش کودک به شعر میشود. دکتر شفیعی کدکنی، در کتاب موسیقی شعر بر این باور است که شعر به طور کلّی دارای چهار نوع موسیقی است:
الف) موسیقی بیرونی
ب) موسیقی کناری
ج) موسیقی درونی
د) موسیقی معنوی. (شفیعی کدکنی، ۱۳۷۳، ص ۳۹۱)
بنابراین، از آن جایی که موسیقی بیرونی در شعر، به ویژه در شعر کودک از اهمّیت بسیار والایی برخودار است، نخست این نوع موسیقی را در شعر کودک بررسی میکنیم.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۱-۱۱-۲- موسیقی بیرونی در شعر کودک
منظور از موسیقی بیرونی، وزن شعر میباشد که ما در این جا ، تعاریف گوناگونی را که دربارهی آن ذکر شده است، بیان میکنیم. دکتر خانلری در تعریف وزن میگوید: «وزن نوعی تناسب است. تناسب کیفیتی است حاصل از ادراک وحدتی از میان اجزاء متعدد؛ تناسب اگر در مکان واقع شد آن را قرینه
میخوانند و اگر در زمان واقع شد، وزن خوانند.» (خانلری، ۱۳۳۷، ص ۱۰)
دکتر شفیعی کدکنی در تعریف موسیقی بیرونی این گونه آورده: «منظور از موسیقی بیرونی شعر جانب عروضی وزن شعر است که بر همهی شعرهایی که در یک وزن سروده شدهاند قابل تطبیق است. مثلاً تمام شعرهایی که در بحر متقارب سرودهاند به لحاظ موسیقی بیرونی یکسانند.» (شفیعی کدکنی، ۱۳۷۳، ص ۳۹۱)
همچنین عباس یمینی شریف در کتاب نیم قرن در باغ شعر کودک دربارهی خاستگاه وزن شعر کودک گفته است: «اوزان شعر هر محیط از صداها و آواهای همانند ومکرر ، طبیعی یا غیر طبیعی که در آن محیط پدید میآید، گرفته شده یا میشود؛ مثلاً صدای کبوتر، قمری، شانه به سر، بلبل، گنجشک، کلاغ و … یا صدای پای حیوانات هنگام حرکت، تند رفتن، کند رفتن، تاخت کردن، لوکه و یورتمه رفتن، صدای ریزش مقطع آب از بلندی، صدای به هم خوردن شاخه های درختان، صدای حشرات، صداهای خود انسان هنگام غم و شادی، یا ترس و خشم، عجز و پیروزی، صدای موتورها و ماشینها و بسیاری صداهای دیگر اوزان شعر را الهام میکنند. اختلاف شعر در سرزمین های مختلف، بیشتر به علت اختلاف صداها و آواهای موجود در آن هاست.» (یمینی شریف، ۱۳۶۸، ص ۳۵)
بنابراین همانطوری که اشاره شد، موسیقی بیرونی یا وزن اهمیت فراوانی در آموزش، به ویژه برای اطفال میتواند داشته باشد واگر شعرها، دارای وزن مناسب و ضربی باشند، کودکان به آن ها رغبت بیشتر پیدا میکنند و اساساً کودکان، در آغاز رشدشان فقط به واژگانی توجه دارند که دارای موسیقی بیشتر است و در واقع فقط با کلام آهنگین، ارتباط برقرار میکنند و حتّی نخستین واژگانی که در آغاز سخن گفتن از لبانشان جاری میشود، واژگانی است که دارای موسیقی است، مثل «بابا»، «ماما»، «دَدَ» و … کودک هیچ گونه توجهی به معنی و مفهوم واژه ندارد، امّا موسیقی واژه برایش بسیار ضروری است. ذکر این نکته ضروری است که کودکان تا قبل از فرا گرفتن علم به طور رسمی، یعنی قبل از رفتن به مدرسه، به آهنگ واژگان توجه بیشتری دارند و بدین گونه است که علاقهی آنان به ترانههای عامیانه و نیز به قافیه بازی و گرایش به شعرهای مهمل در این دوره بیشتر است.«وزن شعر، در دورهی خردسالی یا در شعر«طفلانه» بیشتر هجایی میتواند باشد تا عروضی، و کمی که سن کودکان بالا میرود با شعر رسمی و با وزن عروضی ارتباط بیشتری برقرار میکند. پس در شعر کودک معنا و مفهوم در درجهی دوم اهمّیت پیدا میکند، به ویژه در شعر خردسال.»(علی پور، ۱۳۸۳،ص ۵۱)
شعر خوب برای کودکان گفتن تنها به ساده گویی بر نمیآید. نکته های باریکتر هست که رعایت آنها هم قریحهی فطری و هم دانستن فن میخواهد. کودکان وزن و تکرارهای صوتی را دوست دارند. غالب اشعار اتل متل مانند، معنی منطقی روشنی ندارند. وزن و بازیهای صوتی این گونه اشعار را در نظر کودکان مطلوب می کند. عالم کودکان، عالم دیگری است. منطق بزرگها هنوز آن را مهار نکرده است و در آن آزادیهایی هست که ما آنها را از دست دادهایم.