با توجه به شیوع بالای نارضایتی از بدن و رابطه‌ نارضایتی از بدن با سایر مشکلات بهداشت روانی و جسمی ابداع و به کارگیری شیوه های مداخله‌ای ، درمانی و پیشگیری توجه خاصی را به خود جلب ‌کرده‌است. ‌به این منظور ‌بر اساس ادبیات موجود از رویکردها و محتوا‌های مختلف در میان بزرگسالان، نوجوانان و جوانان، دانش آموزان و دانشجویان استفاده شده است. ‌بر اساس محل وشرایط انجام مداخله ها می‌توان آن ها را به مداخله‌های فردی، خانوادگی، مداخله‌های مدرسه‌ای و مداخله‌های جامعه‌نگر تقسیم کرد.

به لحاظ رویکرد و محتوا این مداخله ها را می‌توان به ۱) روانی ـ تربیتی التقاطی، ۲) مداخله‌های جامعه‌نگر رسانه‌ای، ۳) مداخله‌های ارتقای عزت نفس، ۴) مداخله‌های ناهماهنگی شناختی، ۵) مداخله های مبتنی ‌بر رویکرد فمنیستی و۶) مداخله‌های شناختی ـ رفتاری تقسیم کرد.

این مداخله‌ها عمدتاًً برای کمک به زنان طراحی شده‌اند. اما قابل کاربرد برای مردان نیز هستند و علاوه بر ارزش درمانی می‌توانند به عنوان شیوه های پیشگیرانه و بهداشتی نیز برای افراد در معرض خطر به کار گرفته شوند. در ادامه به توضیح بیشتر این برنامه های مداخله‌ای می‌پردازیم.

الف ) برنامه های روانی ـ تربیتی التقاطی

هدف زیربنایی این برنامه ها کاهش درون فکنی یک مدل آرمانی یا به شدت عضلانی به ترتیب در زنان و مردان است. به علاوه هدف این برنامه کاهش از اهمیت و ارزشی است که به لاغری یا عضلانی بودن داده می‌شود. در این برنامه ها عامل علّی خطر ساز اصلی در ایجاد نارضایتی از وضعیت بدن همین امر در نظر گرفته می‌شود و تلاش می‌شود با فراهم ساختن اطلاعات واقع بینانه‌تر، از شکل گیری نارضایتی از بدن و اختلال‌های خوردن جلوگیری شود و فرد رژیم غذایی بهنجار و مناسبتری داشته باشد. معمولاً این برنامه ها حوزه های زیر را درچارچوبی التقاطی مورد تأکید قرار داده و آموزش می‌دهند.

۱ـ آموزش درباره تغییرات بهنجار شکل بدن و فیزیولوژی به ویژه در دوره‌ بلوغ

۲ـ تأثیر عوامل فرهنگی بر تصویر تن، رفتار خوردن و تغییرات آن در گذر زمان

۳ـ القائاتی برای ایجاد احساسی مثبت نسبت به تن

۴ـ آموزش‌هایی درباره‌ تن انگاره های ناسالم و غیر واقع بینانه‌ای که در رسانه ها و تبلیغات ارائه می‌شوند

۵ـ تلاش برای تغییر و اصلاح ‌نمایش‌هایی که از تصویرهای زنان در رسانه های جمعی ارائه می شود

۶ـ آموزش درباره‌ خطرات رژیم‌های غذایی برای کاهش وتنظیم سریع وزن در کوتاه مدت

۷ـ آموزش درباره‌ ماهیت و علائم اختلال‌های خوردن و چگونگی دستیابی به کمک در این باره به هنگام نیاز

۸ـ آموزش صحیح و سالم تنظیم وزن

۹ـ آموزش رابطه بین احساسات و خوردن.

مطالعات مربوط ‌به این روش حاکی از ثمرات مثبت کوتاه مدت آن است و تقریباً نیمی از برنامه های اجرا شده از این نوع ‌بر اساس گزارش شخصی شرکت کنندگان در آن سبب کاهش نارضایتی از بدن یا کاهش خوردن ناسالم شده است (استینر آدایر^[۱۶۱] به نقل از پاکستون، ۲۰۰۲).

ب) مداخله‌های جامعه نگر رسانه‌ای

هدف این برنامه ها نیز این است که آگاهی زنان را بالا ببرند، به آن ها نشان دهند که تصاویرجذاب زنانی که در رسانه ها ارائه می‌شود، تحریف شده است و نشان داده شود که چگونه برای اهداف تجارتی این مدل‌ها رژیم غذایی خطرناکی گرفته‌اند. در این برنامه ها تلاش بر این است که مهارت‌های رسانه‌ای زنان را افزایش دهند، به گونه‌ای که تصاویر تحریف شده‌ زنانه‌ای را که به آن ها ارائه می‌شوند به چالش بگیرند و ضرورتاً تحت تأثیر این تصاویر نگرش‌های مثبت و واقع بینانه ای را که نسبت بدن خودشان دارند در جهت منفی تغییر ندهند. باور بر این است که این برنامه ها، درون فکنی یک الگوی لاغر اندام آرمانی را کاهش می‌دهند و خودکارآمدی در رابطه با شکل و وزن بدن را بالا می‌برند. در واقع این برنامه ها، شیوه‌ای نقادانه برای مواجهه با رسانه‌ را به مشارکت کنندگان می‌آموزند و آن ها را از حالت منفعل برای پذیرش نگرشهای القاء شده، خارج می‌کنند. نیومارک^[۱۶۲] و همکاران (۲۰۰۰) نمونه ی جالبی از این نوع برنامه را به نام “من بودن مجانی است” برای دختران به کار برده‌اند. مطالعه درباره‌ این برنامه و برنامه های مشابه نشان دهنده کارآمدی و اثر بخشی آن در کاهش نارضایتی از وضعیت بدن بوده است و سبب کاهش اثرات منفی تماشای تصاویر تبلیغاتی زنان شده است.

ج) مداخله های مبتنی بر ارتقای عزت نفس

در این مداخله‌ها فرض بر این است که با چاره کردن عوامل روان شناختی زیر ساز نارضایتی از بدن همچون ضعف عزت نفس و خلق پایین، می‌توان نارضایتی از تن انگاره را کاهش داد. در پژوهشی، اودآ و آبراهام^[۱۶۳] (۲۰۰۰) به بررسی تأثیر ارتقای عزت نفس بر تن انگاره و اختلال‌های خوردن دانش آموزان دوره ی راهنمایی پرداختند. بررسی آن ها نشان داد که این روش نارضایتی از بدن را کاهش می‌دهد اما، اثرات آن در پیگیری طولانی مدت ماندگار نیست. با این وجود در پیگیری طولانی مدت، گروه مداخله ارتقای عزت نفس در مقایسه با گروه گواه، متوسط وزن بالاتری داشت.

د) مداخله‌های ناهماهنگی شناختی

این مداخله یکی از مداخله‌هایی است که به وسیله استیس^[۱۶۴] و همکارانش (۲۰۰۱ و ۲۰۰۰) به ویژه برای دانشجویان مبتلا به نگرانی نسبت به وضعیت بدن، شاغل به تحصیل سال‌های اول دانشگاه طراحی و اجرا شده است. این مداخله که ارزش پیشگیرانه نیز دارد بر کاهش درونی فکنی بدن لاغر آرمانی – به گونه‌ای که معمولاً در فرهنگ‌های غربی و امروزه تقریباً تمامی فرهنگ‌ها به وسیله رسانه های جمعی تبلیغ می‌شود- تمرکز دارد. این نگرش ‌به این دلیل انتخاب شده است که تصور می شود مهم‌ترین عامل خطر ساز برای ایجاد نارضایتی از بدن، نگرانی از تناسب اندام و اختلال‌های خوردن در آینده باشد.

نظریه ناهماهنگی شناختی بیان می‌کند که داشتن نگرش‌ها و باورهای ناهمخوان و ناهماهنگ سبب ناراحتی و آشفتگی روانی می‌شود و این ناراحتی و آشفتگی به نوبه ی خود افراد را به اصلاح نگرش‌ها و باورهای نا همخوان با هم بر می‌انگیزد. ‌به این ترتیب، استیس و همکارانش (۲۰۰۱ و ۲۰۰۰) استدلال می‌کنند که اگر کسانی که الگوی آرمانی لاغر اندام را به عنوان یک نگرش یا باور درون فکنی کرده‌اند برانگیخته شوند تا به طور اختیاری مواضعی مخالف این باور یا نگرش درون فکنی شده اختیار کنند، کاهشی در درون فکنی الگوی لاغری آرمانی شان ایجاد می‌شود که سبب کاهش نارضایتی از بدن، کاهش تمایل به رژیم‌های غذایی پرخطر برای تنظیم وزن و کاهش احساسات منفی می‌شود که با الگوی آرمانی درون فکنی شده ی پیشین، همراه هستند.

در این مداخله مجموعه‌ای از تمرین‌های شفاهی، نوشتاری و رفتاری طراحی شده است که به مراجعان کمک می‌کنند تا مواضعی مخالف الگوی آرمانی لاغر اندام درون فکنی شده (دارای تناسب اندام و جذاب) اتخاذ کنند.

ه) رویکرد فمنیستی

این رویکرد که به رویکرد پیرن^[۱۶۵] (۱۹۹۹، به نقل از پاکستون، ۲۰۰۵) هم معروف است، راهبردی پیشگیرانه و فمنیستی است که طی دوره‌ای ده ساله در مدرسه باله‌ی کانادا تدوین شده است. در این رویکرد عمدتاًً از بحث‌های گروهی منظم که به وسیله دکتر پیرن هدایت می‌شوند به منظور اجازه دادن به بیان احساس و نگرانیهای دختران و شناسایی مشکلات آن ها استفاده می شود. این رویکرد جنبه ی تجربه ای^[۱۶۶] داشته و مؤلفه‌‌های مختلفی از جمله روابط نزدیک و صمیمانه، همدلی، پذیرش و به چالش کشیدن نقشهای تحمیلی جوامع مردسالار (همچون: نقش همسری، مادری، کدبانویی و…) را در برمی گیرد.

۳-۳-۲٫ ضرورت وجود روانشناسی مثبت گرا

سلیگمن و میهالی (۲۰۰۰) بیان کردند که تا قبل از جنگ جهانی دوم روانشناسی سه هدف مجزا داشت:

الف) درمان بیماری های روانی ب) ساختن زندگی بارور و رضایت بخش برای همکاران ج) شناخت و پرورش استعدادهای بالا.

بعد از جنگ جهانی دوم، دو هدف از این اهداف سه گانه روانشناسی به دلایلی مورد غفلت قرار گرفت و کل رسالت روانشناسان محدود و معطوف به هدف اول یعنی درمان بیماران روانی شد. سلیگمن و سایر روانشناسان دو هدف عمده را برای این دلیل بیان کردند: ۱) وقوع جنگ جهانی دوم و خیل بی شمار افراد نیازمند دریافت خدمات روانشناختی ۲) تأسیس مؤسسه‌ ملی سلامت روان در امریکا و بودجه های هنگفتی که این مؤسسه‌ برای پژوهش و فعالیت های مرتبط با بیماری های روانی اختصاص داد (سلیگمن، ۲۰۰۳؛ ۱۲۶).

موضوع غفلت روانشناسی و روانشناسان از اهداف و رسالت های دیگر خود در گذشته نیز مورد مخالفت روانشناسان بزرگ بویژه روانشناسان انسانگرا قرار گرفته بود. در این زمینه می توان به دیدگاه کارل راجرز و آبراهام مزلو اشاره کرد. این روانشناسان بر این باور بودند که روانشناسی در کنار پرداختن به موضوعات منفی و مشکلات افراد باید به وجوه مثبت آنان هم توجه داشته باشد. مفهوم اشخاص دارای کارکرد کامل^[۴۱] در نظریه راجرز یا افراد خودشکوفا در دیدگاه مزلو از جمله مفهوم سازی های مرتبط با دید مثبت به آدمی نزد این دو متفکر روانشناس هستند. مزلو به ویژه به غفلت از وجه مثبت انسان در کتاب انگیزش و شخصیت می نویسد “علم روانشناسی بیشتر در نگاه منفی به آدمی، موفق بوده تا نگاه مثبت به او. این علم ‌در مورد کمبودهای انسان، بیماری های او و نقاط ضعفش مطالب زیادی را بر ما عیان کرده ولی از استعدادهای بالقوه آدمی، فضیلت ها و اهداف قابل حصولش با توان های روانشناختی بالایش چیزی نگفته است” (براتی سده، ۱۳۸۸ ؛۳۳).

روانشناسی مثبت به صورت استعاره ای می خواست انسان منفی یک را به صفر تبدیل کند ولی نمی گفت چگونه این انسان را از صفر به مثبت یک برسانیم. یا همان طوری که شلین (۱۹۵۶) ذکر می‌کند در گذشته سلامت روان یک مفهوم مازاد بوده اما امروزه بر عکس نیاز داریم به جای اینکه فقط بگوییم “کاهش اضطراب، کاهش افسردگی و …” بگوییم “چه کاری شخص می‌تواند انجام دهد” هنگامی که به سلامتی دست پیدا کرد (سلیگمن و میهالی، ۲۰۰۰؛۸).

از اواخر دهه ۱۹۹۰ و به طور مشخص از سال ۱۹۹۸ که سلیگمن رئیس انجمن روانشناسی امریکا شد. توجه به اهداف مورد غفلت روانشناسی معطوف شد. برای تحقق بخشیدن ‌به این اهداف بود که روانشناسی مثبت بر مبنای اصول و مفروضه های تازه ای در کانون مطالعات علمی قرار گرفت.

۴-۳-۲٫ رفتار سازمانی مثبت

اگرچه اهمیت و ارزش مثبت گرایی^[۴۲] سال های زیادی است که پذیرفته شده است، اما در سال های اخیر، مثبت گرایی یک حوزه مورد توجه برای تئوری سازی، تحقیق و کاربرد در روانشناسی و اکنون رفتار سازمانی قرار گرفته شده است.

با توجه ‌به این که روانشناسی مثبت شتاب زیادی به دست آورده، اهمیت آن را نمی توان در محیط کار ندیده گرفت. حیطه ها و رویکردهایی برای مثبت گرایی در محیط کار ظهور یافته اند که منتج به ظهور رفتار سازمانی مثبت، پژوهش های سازمانی مثبت و سرمایه روانشناختی شده است. ‌در مورد اینکه دنیای ما به طور عام و محیط کار ما به طور خاص نیازمند یک رویکرد متعادلی است که هم مثبت گرایی و نقاط قوت و هم منفی گرایی و نقاط ضعف خود را در نظر بگیریم و سعی در تقویت نقاط قوت و مثبت گرایی و تصحیح نقاط ضعف و منفی گرایی، اجماع نظر وجود دارد. امروزه تحقیقات و پژوهش هایی در زمینه مثبت گرایی در محیط کار به طوری که با رفتار سازمانی، رهبری سازمانی و مدیریت منابع انسانی مرتبط باشد انجام گرفته است، که زمیته شروع این تجقیقات را می توان مفهوم سازی ابتدایی روانشناسی مثبت توسط سلیگمن و میهالی دانست. همانند روانشناسی مثبت، رفتار سازمانی مثبت هم ادعا نمی کند که اکتشافات جدیدی از اهمیت مثبت گرایی را ارائه می‌دهد، اما تأکید می‌کند که نیاز است تمرکز بیشتری روی تئوری سازی، تحقیق و کاربرد صفات، حالات و رفتارهای مثبت در محیط کار داشته باشیم. به عبارت دیگر سلیگمن بیان کرد که روانشناسی مثبت اکتشافات جدیدی نیست بلکه دیدگاه متفاوتی را ایجاد ‌کرده‌است (سلیگمن و سیکسزنت میهالی، ۲۰۰۰؛۸). به همین ترتیب لوتانز و آولیو (۲۰۰۹) بیان می‌کنند که برای رفتار سازمانی مثبت استعاره “شراب کهنه در بطری جدید” را به کار بردند. با بهره گرفتن از این استعاره بیان می شود که رفتار سازمانی مثبت گرا به کارگیری یک مفهوم قدیمی در یک فضای جدید می‌باشد. یعنی رفتار سازمانی مثبت در محیط هایی که سازمان های امروزی با آن ها روبرو هستند (مثل جهانی سازی، تکنولوژی های پیشرفته و …) یک مفهوم منحصر به فرد و جدیدی است که با بهره گرفتن از مفاهیم و واژه های گذشته شکل نویی به خود گرفته است. یعنی اگرچه برای روانشناسی جدید نیستند، اما کاربرد آن ها در محیط کار نسبتاً جدید است. در خصوص این مفهوم جدید که اخیراًً تحقیقات زیادی بر روی آن انجام شده است نمی توان گفت که سریعاً می‌تواند خود را با دانش مرسوم و مدل های مفهوم سنتی منطبق کند. اگر چه رفتار سازمانی مثبت دارای پایه علمی و دربرگیرنده معیارهایی است که دارای تئوری ها و یافته های تجربی غنی است اما نسبت به تئوری های موجود که تاکنون بنا شده است ممکن است نسبتاً منحصر به فرد باشد (آوی و همکاران، ۲۰۱۰؛۴۳۱).

۵-۳-۲٫ مثبت گرایی: برای چه؟ و به چه دلیل؟

۳-۵ روش گرد‌آوری اطلاعات

در این پژوهش برای جمع‌ آوری اطلاعات در بخش کتابخانه‌ای از کتاب‌ها، مقالات، رساله‌ها و پژوهش‌ها داخلی و خارجی و در بخش می‌دانی از پرسشنامه‌های استاندارد شده استفاده گردید.

در بخش می‌دانی نیز برای جمع‌ آوری اطلاعات آزمودنی‌ها از سه پرسشنامه‌ی مهارت‌های ارتباطی، هوش هیجانی بار-اون و هوش معنوی کینگ و پرسشنامه اطلاعات فردی استفاده شده است.

۳-۶ ابزار اندازه‌گیری

با توجه به اینکه سه متغیر در این پژوهش موردبررسی قرار می‌گیرد، لذا از سه پرسشنامه استفاده گردیده است، که در ادامه به توضیحات هریک از پرسشنامه‌ها آورده شده است.

۳-۶-۱ پرسشنامه مهارت‌های ارتباطی

پرسشنامه مهارت‌های ارتباطی توسط بارتون جی. ای (۱۹۹۰) ساخته‌شده است که از ۱۸ گویه و ۳ خرده مقیاس مهارت کلامی (۶ سؤال)، مهارت شنودی (۶ سؤال) و مهارت بازخوردی (۶ سؤال) تشکیل‌شده است که به منظور شناسایی و سنجش مهارت‌های ارتباطی خود به کار می‌رود.

نمره‌گذاری پرسشنامه به صورت طیف لیکرت ۵ گزینه‌ای می‌باشد که برای گزینه‌های «کاملاً مخالفم»، «تا حدودی مخالفم»، «مطمئن نیستم»، «تا حدودی موافقم» و «کاملاً موافقم» به ترتیب امتیازات ۱، ۲، ۳، ۴ و ۵ در نظر گرفته می‌شود.