چنان که قبلاً اشاره کردیم حق یک امر اعتباری است. برای تسهیل در تعریف در مقام انتخاب عنوان بسیطی که به ماهیت حق اشاره داشته باشد – یعنی برای وام‌گیری یک مفهوم از میان مفاهیم حقیقی و تطبیقی آن بر حق به عنوان مصداق اعتباری آن – لازم نیست خیلی سخت‌گیری کنیم.

مسأله از قبیل نوعی نام‌گذاری است. از آن جا که معمولاً حق به فعل، تعلّق می‌گیرد و همه مواردی که تحت عنوان رابطه حقّیه مورد تجزیه و تحلیل قرار دادیم را می‌توان نوعی استیلا بر فعلی خاص قلمداد کنیم. مانعی ندارد در تعریف حق بگوییم استیلای اعتباری شخص است بر فعلی، به نحوی که از ویژگی‌های مذبور برخوردار است و نفوذ حقوقی و ممنوعیت مزاحمت دیگران و موارد مشابه دیگر از آثار این استیلاست. اگر عنوانی که برای حکایت از مقوله حق انتخاب می‌شود در نظر عرف – که معمولاً اهل تسامح هم هست – تداعی بخش نوع موارد آن باشد کافی است، جامعیت این عنوان به دقت فنی لازم نیست. آن چه اهمیت دارد و توجه به آثار و احکام عملی مسأله در عرف ارتباطات معنادار عقلایی و نیز ویژگی‌هایی است که برای تمیز حق از احکام اعتباری مشابه آن قبلاً مورد موشکافی قرار دادیم.

آن چه گفتیم معنای حقیقی حق بود، اما برخی موارد استعمال این واژه، تمامی ‌ویژگی‌های ذکر شده را ندارد، یا استیلای بر فعل برای صاحب حق را که محور رابطه حقّیه دانستیم در بر ندارد ما این موارد را استعمال مجازی حق به حساب می‌آوریم، مثل حق برابری برای افراد در جایی که مبتنی بر استحقاق مساوی نیست بلکه صرفاً از وظیفه اخلاقی دیگران در توجه و احترام یک سان به افراد انتزاع شده است.

در این جا اختیار داری فعل و این که زمام حق به دست صاحب حق باشد متصوّر نیست. همین طور است حق ولایت اگر تصدی آن برای ولیّ منوط به اختیار خود او نباشد. لکن به مناسبت تطبیق برخی دیگر از

ویژگی‌های حق در این موارد مجازاً حق اطلاق می‌شود. هم چنین گاهی از حق حیات صحبت می‌شود در حالی که زمام این امر به دست فرد نیست.

انسان آزاد نیست که اگر بخواهد زندگی کند و اگر نخواهد به زندگی خود خاتمه دهد، لکن به مناسبت این که این بیان به همراه خود الزامی‌ بر گردن دیگران به نفع فرد دارد مبنی بر این که نمی‌توانند او را از این بهره‌مندی محروم کنند مجازاً واژه حق را برای آن به کار می‌برند. همین طور است حق شکنجه نشدن و امثال این‌ها که زمام آن به دست خود فرد نیست و نمی‌تواند از آن صرف نظر کند یا آن را به دیگری واگذار کند بلکه صرفاً وظیفه‌ای بر عهده دیگران است منتها به واسطه این که در جعل این وظیفه نفع فرد لحاظ شده مجازاً تعبیر حق به کار گرفته می‌شود. گویی در این موارد معنای حق به کلیه شئونی از افراد که از طرف دیگران لازم‌الرعایه باشد تعمیم داده شده است. می‌توان گفت این معنای وسیع‌تر در عرف و ادبیات غیر فنی، واژه حق اطراد دارد لکن ما باید میان استعمال عامیانه حق و کاربرد فنی آن در عرف فقها و حقوق‌دانان و امثال آنان، فرق قائل شویم.

ب- انسان

انسان واژه‌ای است عربی، اسم جنس (عام) که برای مذکر و مؤنث، جمع و مفرد یکسان به کار می‌رود. انس در مقابل «جن» است. کلمه انسان یا از ماده «انس» است، از آن جهت که انسان‌ها با یک دیگر یا با هر چیزی مأنوس می‌شوند و خو می‌گیرند؛ لذا می‌گویند: انسان مدنی بالطبع است، چون طبعاً حال انس گرفتن در انسان قوی است. و یا از ماده «نسیان» و اصل آن «انسیان» است. انسان چون اهل نسیان و فراموشی است به او انسان گفته شده است. از امام صادق‌(علیه‌السلام) روایتی ‌به این مضمون نقل شده است: حضرت آدم از همان اول با این که بنا بود به آن شجره نزدیک نشود به زودی فراموش کرد و به آن درخت نزدیک شد.^[۱]

ج- محیط زیست

محیط زیست در دو مفهوم به کار برده می‌شود یکی مفهومی‌که از علوم طبیعت ناشی می‌شود وتحت عنوان «محیط زیست طبیعی» معرفی شده ودیگری در تعامل باسازوکارهای انسانی است که با عنوان «محیط زیست انسانی» از آن نام برده می‌شود وهر دو عنوان فوق طیف گسترده‌ای از موضوعات مختلف راتحت پوشش خود دارد^[۲].

محیط زیست به معنای عام شامل کل منابع طبیعی تجدید شونده شامل جنگلها، مراتع، منابع آبی و….بوده وطیف وسیع وگسترده‌ای از تعاریف تخصصی مربوطه را در بر می‌گیرد که همین امر در تفسیر ماهوی مربوطه به معنای قانونی محیط زیست اشکال‌هایی را به وجودآورده چرا که همین متن حقوقی محیط زیست را به صورت جامع ومانع تعریف نکرده است وقوانین موجود تعریفی از آن ارائه نداده‌اند بلکه در آن ها از محیط زیست در رابطه با سه عنصر طبیعت، منابع طبیعی، شهر و مناظر سخن گفته است که در این راستا می‌توان به برخی از قوانین و مقررات موضوعه مانند قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگلها و مراتع کشور، قانون شکار و صید، قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا، قانون شهرداری و…. اشاره نمود^[۳].

با توجه به سیمای متنوع سطح کره خاکی و نیز طیف وسیع مسائل زیست محیطی، بایستی سعی گردد، تا تعاریفی کاربردی برای محیط زیست ارائه شوند. بدین منظور می‌توان، آن چه را که ما را احاطه کرده، بر ما تأثیر می‌گذارد و از ما تأثیر می‌پذیرد، بر سه بخش کلی تقسیم نمود:

۱) محیط طبیعی؛

۲) محیط اجتماعی؛

۳) محیط مصنوع.

در حالی که در تقسیم‌بندی‌های تئوریک مانند آن چه در بالا آمده سعی در تفکیک محیط زیست در بخش‌های مختلف (ولی همگن و متجانس) می‌شود، در عمل تفکیک این محیط‌ها از یکدیگر غیر ممکن است^[۴].

گفتار دوم: تعاریف مرتبط

الف- رابطه حق و تکلیف

از دیدگاه شهید مطهری، در مقابل حق، تکلیف قرار دارد که آن نیز مانند حق، مبنای خارجی و واقعی دارد و این مبنا را مصلحت می‏نامند. تکلیف از لحاظ ماهیت مغایر است با مصلحت واقعی؛ ولی حق مجعول از لحاظ ماهیت، متحد است با مصلحت واقعی؛ یعنی چون در طبیعت این، حق موجود است، در تشریع نیز موجود است. از نظر استاد، حق، محدود است. این که انسان دارای حقوق است، به معنای نامحدود بودن آن نیست: در حقیقت باید گفت انسان حقّی دارد و حقّ حدی دارد.^[۵]

این که انسان، حق سخن گفتن دارد، بدین معنا نیست که به دیگران دشنام دهد یا غیبت کند یا تهمت بزند یا سخن لغو بگوید. انسان حق فکر کردن دارد؛ اما این حق محدود است؛ یعنی نباید دراندیشه نابودی دیگران باشد.

اقسام حق ازدیدگاه استادمطهری

۱٫ حقوق انسان بر طبیعت و ثروت‏های آن (حقوق اقتصادی)؛

۲٫ حقوقی که ‌در مورد اختلافات وحی محکمات دارد. (حقوق قضایی)؛

پاول و باترفیلد۱۹۷۸جو سازمانی بیانگر ویژگی‌های سازمانی است که افراد آن را به صورت کل نگر درک می‌کنند۳برین۱۹۷۴جو سازمانی را به منزله شخصیت سازمان معرفی کرده‌اند. جو سازمان شیوه برخورد اعضا با سازمان است.۴بولدن۱۹۹۲جو سازمانی محیطی است که افراد در آن کار می‌کنند و منعکس کننده نگرش کارکنان و سبک مدیریت سازمان است۵چاندان۱۹۹۵جو سازمانی منعکس کننده نگرش افراد از سازمانی است که نسبت به آن احساس دلبستگی می‌کنند و مجموعه‌ای از ویژگی و عامل‌هایی است که توسط کارکنان سازمان وجود دارد و به عنوان نیروی اصلی در تعیین رفتار کارکنان مؤثر است.۶فرنچ۱۹۸۶جو سازمانی مجموعه نسبتاً پایدار از ادراکات اعضای سازمان ‌در مورد ویژگی‌های فرهنگ سازمان است. این ادراک بر احساس، نگرش و رفتار افراد در محل کار تأثیر می‌گذارد۷میرکمالی۱۳۷۳جو سازمانی عبارت است از مجموعه‌ای از حالات، خصوصیات یا ویژگی‌های حاکم بر یک سازمان که آن را گرم، سرد، قابل اعتماد، غیرقابل اعتماد، ترس‌آور یا اطمینان بخش، تسهیل کننده یا بازدارنده می‌سازد و از عواملی نظیر رضایت شغلی، شخصیت، رفتار، سوابق، نوع مدیریت، فرهنگ سازمانی روحیه، انگیزش، ساختار، تکنولوژی و غیره به وجود می‌آید و سبب تمایز دو سازمان مشابه از هم می‌شود۸

تفاوت سازمان ها منحصراً به وضعیت فیزیکی ساختمان، کمیت و کیفیت منابع انسانی و مادی موجود در آن ها محدود نمی شود. هر سازمان دارای فرهنگ، آداب و رسوم، ارزش ها، هنجارها و روش های عمل مخصوص و نسبتا پایداری است که شیوه رفتار آن ها را ‌بر اساس ویژگی ها می توان پیش‌بینی کرد. این فرهنگ یا خصوصیت که به ما اجازه می‌دهد یک سازمان را از سازمان دیگر متفاوت بدانیم، جو سازمانی نام گرفته است.

مطالعه زمینه‌های اجتماعی رفتار انسان، در دهه های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ با تحقیقات کرت لوین آغاز شده است. لوین معتقد بود که رفتار انسان تابع عامل شخصیت یا نیازهای فردی با نیروهای روانی و اجتماعی محیط فرد است. از این رو توجه به توصیف و تحلیل محیط به عنوان میدان های نیروهایی که رفتار انسان را تحت تاثیر قرار می‌دهند، حایز اهمیت است. حاصل این اعتنا در محیط های سازمانی، مطالعات پیرامون جو سازمانی و مفاهیمی نظیر آن است (کرمانی،۱۳۸۷).

کمپل و همکارانش (۱۹۸۰) درباره جو سازمانی اظهار می دارند که جو سازمانی شیوه برخورد سازمان را با اعضاء را نشان می‌دهد و ‌بنابرین‏ می توان آن را شخصیت سازمان فرض کرد. مکنزی نیز (۱۹۸۳) پیرامون محیط سازمانی بیان می‌دارد که جو سازمانی به طور کلی می‌تواند به عنوان منبعی برای کارایی کارکنان که در آن محیط کار می‌کنند در نظر گرفته شود .


جو سازمانی عبارت است از مجموعه ای از حالات، خصوصیات یا ویژگی‌های حاکم بر یک سازمان که آن را گرم، سرد، قابل اعتماد، غیر قابل اعتماد، ترس آور و یا اطمینان بخش، تسهیل کننده یا بازدارنده می‌سازد سبب تمایز دو سازمان مشابه از هم می شود .

مؤلفه های جو سازمانی

جو سازمانی شامل هشت مؤلفه‌ است. برای اندازه گیری تعاملات اجتماعی کارمند – کارمند، از چهار مقیاس زیر استفاده می شود:

• روحیه گروهی که به روحیه ای اشاره دارد که در نتیجه احساس انجام وظیفه و ارضاء نیازهای اجتماعی رشد می‌کند .

• مزاحمت به وضعیتی اشاره می‌کند که در آن کارکنان احساس می‌کنند که طرز اداره سازمان، مشکلاتی برای آن ها به وجود می آورد. مدیر، کاغذبازی، شرایط کمیته ای، وظایف راهوار و دیگر درخواست هایی که در مسئولیت های کارکنان مداخله می‌کنند که به نظر کارکنان مشغله های غیرضروری هستند به آنان تحمیل می کند .

• صمیمیت به لذت بردن کارکنان از روابط گرم ودوستانه با یکدیگر اطلاق می شود.این بعد، رضایت از نیازهای اجتماعی را می رساند که لزوماً به انجام وظیفه مرتبط نیست .

• بی علاقگی به وضعیتی اشاره می‌کند که کارکنان طبق دستور عمل می‌کنند و از این رو، انجام وظیفه از سوی آنان بیشتر به منظور رفع تکلیف است نه از روی تعهد و علاقه شخصی.

برای اندازه گیری تعاملات اجتماعی کارمند – مدیر نیز از چهار مقیاس زیر استفاده می شود:

• فاصله گیری به رفتارغیرشخصی مدیر اشاره می‌کند، مدیر طبق مقررات عمل می‌کند، هنجارگراست و بر بعد ساختاری تأکید می ورزد و از کارکنان زیردست خود فاصله می‌گیرد.

• ملاحظه گری یا مراعات به رفتار دوستانه و گرم مدیر نسبت داده می شود. مدیر سعی می‌کند که به دیگران کمک کند و هر وقت که بتواند برای کارکنان کاری انجام می‌دهد .

• نفوذ و پویایی به رفتار پویا و پرتلاش مدیران برای رهبری گروه و ایجاد انگیزه در افراد از طریق نفوذ در آن ها اشاره می‌کند. مدیر از طریق نمونه قرار دادن خود درصدد به حرکت درآوردن سازمان برمی آید .

• تأکید بر تولید هم زمانی است که مدیر دستورهای زیادی صادر می‌کند و به نظارت مستقیم کار زیردستان می پردازد (دسلر،ترجمه رضایی نژاد، ۱۳۸۰).

جو سازمانی همانند هوای موجود در یک اتاق است، ما نمی توانیم جو سازمانی را ببینیم یا لمس کنیم، اما آن ما را احاطه ‌کرده‌است و هر چه که اتفاق می افتد را تحت تاثیر قرار می‌دهد و خود نیز از آنچه که در سازمان می گذرد، تاثیر می پذیرد. ‌بنابرین‏ هر سازمانی، فرهنگ، سنت‌ها و روش های عمل ویژه ای دارد که بر روی هم جو آن سازمان را تشکیل می‌دهند. جو برخی سازمان‌ها پویا و کاری است و برخی دیگر سهل گیر و برخی کاملا انسانی و برخی دیگر سخت و سرد.

در جو باز و مطلوب، کارکنان از رضایت شغلی قابل توجهی برخوردارند و انگیزه کافی برای غلبه بر مشکلات دارند. آن ها دارای نیروی محرکه لازم برای ترتیب دادن کارها و حفظ تحرک سازمان هستند. به علاوه کارکنان به همکاری با سازمان خود افتخار می‌کنند. کارکنان به خوبی با یکدیگر همکاری می‌کنند و امور سازمان را تمام و کمال انجام می‌دهند .

جو سازمانی مربوط به تعیین ویژگی های قابل اندازه گیری محیط کار است که به طور مستقیم یا غیرمستقیم توسط کسانی که در این محیط کار می‌کنند درک شده است و فرض می شود که روی انگیزش و رفتارشان تاثیر می‌گذارد. همچنین به عنوان منبعی مؤثر و بانفوذ جهت شکل دهی رفتار عمل می‌کند. لذا هدف از انجام این پژوهش، بررسی اثرات متقابل و همبستگی مؤلفه‌ های جو سازمانی با یکدیگر و بهره گیری از آن ها در جهت ایجاد جو مطلوب و انسانی در سازمان است(خسرویان،۱۳۹۰).

عوامل مؤثر بر جو سازمانی در محیط های صنعتی

عقاید روان شناسان درباره افرادی که در سازمان‌های صنعتی و بازرگانی مشغول به کارند مبین آن است که برای بالابردن سطح کیفی و کمی محصول ضروری است که خدمات رفاهی را تاآنجا که میسر است برای کارکنان فراهم و تسهیلات لازم را برای بهزیستی آن ها ایجاد کنیم زیرا از این طریق است که خرسندی از کار در آن ها به وجود می آیدو در نتیجه منجر به بازده مثبت و پرثمر می شود.

و «تامین نیازهای زندگی لازمۀ حیات انسانی تلقی می شود» در حقوق ایران، قانون‌گذار افراد معتاد را از داشتن شغل محروم می‌کند. طبق مادۀ ۲۳ لایحۀ قانونی تشدید مجازات مرتکبین جرایم مواد مخدر واقدامات تامینی و درمانی به منظور مداوا و اشتغال به کارمعتادان مصوب ۱۹/۳/۱۳۵۹، استخدام دولتی و غیردولتی ، اشتغال کارگران در کارخانه‌ها ، اخذ پروانۀ شغل و کارت بازرگانی، …. منوط به ارائه گواهی عدم اعتیاد به مواد مخدر است.»

مادۀ ۱۶ مصوبۀ مبارزه با مواد مخدر، اصلاحی ۱۳۷۶ ، در این مورد مقرر می‌دارد؛ در صورتی که مرتکب از کارکنان دولت یا مؤسسات و یا ارگان های دولتی یا وابسته به دولت باشد علاوه بر مجازات جریمۀ نقدی و شلاق، به انفصال دائم از خدمات دولتی محکوم می شود. ولی چنانچه ثابت شود که محکوم ترک اعتیاد ‌کرده‌است مجدداً می‌تواند مراحل استخدامی را طی کرده و مشغول خدمت در دستگاه های دولتی شود.

‌به این ترتیب، حتی مؤسسات خصوصی نیز ملزم به اخذ گواهی عدم اعتیاد ازمتقاضی استخدام هستندو به طور کلی هر کس بخواهد در مؤسسات دولتی یا غیردولتی به کاری اشتغال ورزد ملزم به ارائه گواهی عدم اعتیاد است.

بدیهی است که این نحوۀ برخورد سیاست جنایی تقنینی ایران با پدیدۀ اعتیاد با لزوم مبارزۀ منفی با معتادان برای وادار کردن آنان به ترک اعتیادو عبرت آموزی آن برای افرادی که معتاد نشده اند توجیه می شود، ولی با این قصد پیش گیرانه، افرادی از این جامعه از حقوق بشری خود محروم می‌شوند. ‌در مورد افراد متاهل دارای فرزند، این ممنوعیت یا محرومیت توالی توالی فاسد بیشتری دارد. چه، اولاً با محرومیت از شغل تمامی افرادخانواده از ممر در آمد محروم می‌شوند و دولت نیز اصولاً از چنین افرادی حمایت مادی نمی کند و شاید توان حمایت نیزندارد؛ ثانیاًً مجازاتی اجتماعی برشخص تحمیل می شود که آثار آن مستقیماً متوجه دیگران می شود، که این امر نیز به نظر می‌رسد با اصل قانونی بودن مجازات انطباق نداشته باشد: علاوه بر این که افراد خانواده از ممر در آمد محروم می‌شوند خود معتاد نیزمعمولاً سرباز خانواده می شود و معلوم است که با این وضعیت چه سرنوشتی در انتظار چنین خانواده ای خواهد بود.

ولی در مقابل می توان استدلال کرد که دولت می‌تواند برای استخدام شرائطی را پیش کند و الزامی کردن دارا بودن این شرایط با معیارهای حقوق بشری منافات ندارد. برای مثال ، دولت می‌تواند همچنان که برای استخدام شرط سنی و تحصیلی در نظر می‌گیرد، مقرر کند که شرط استخدام عدم اعتیاد است.

توجه ‌به این توالی فاسد محرورمیت از شغل به لحاظ اعیتاد باید قانون گذار را متوجه این نکته کند که با پدیده‌های اجتماعی نمی توان برخورد ‌یک‌سویه وتک بعدی کرد پدیده‌های اجتماعی مانند حلقه های زنجیر به هم وابسته ‌و پیوسته اند. تهدید به انفصال از شغل یا تهدید به محرومیت از آن یک بعدقضیه است که بی تردید ممکن است برخی افراد را از اعتیاد بازدارد ولی محروم ساختن معتاد از اشتغال به شغل محرومیتی بزرگ تر برای تعدادی بیش تر به دنبال دارد که بعد مهم تر قضیه است.

۵-۴-۴- معتاد و حق ازدواج

قانون گذار ایران در سیاست جنایی تقنینی خود در اقدامی دیگر معتاد را از ازدواج نیز محروم می‌کند. قسمت اول ماده ۲۳ لایحه قانونی فوق الاشعار ازدواج را نیزمنوط به ارائه گواهی عدم اعتیادمی کند. البته، این قانون معتاد را وادار به طلاق ‌همسر خود نمی کند یا زن معتاد را وادار به طلاق گرفتن از همسر خود نمی کند.

در این جا نیز تردیدی نیست که قانون گذار با این ایده که یک فرد معتاد نمی تواند زندگی خود را اداره کند و با ازدواج علاوه بر خود، زندگی دیگری را نیز تباه می‌سازد و چنین کانونی ، کانون گرم و مناسبی برای تولد وتربیت کودکان نخواهد بود چنین ممنوعیتی را مقرر می‌کند. تحقیقاتی هم که اخیراًً در باره صورت گرفته است این نظر را تأیید می‌کند. برای مثال، نتایج پژوهشی که به بررسی مقایسه ای وضعیت روانشناختی کودکان دارای پدرمعتاد و کودکان با پدرغیرمعتاد پرداخته است حاکی از آن است که «کودکان پدران دچار اعیتاد، اختلالات رفتاری- هیجانی بیش تری نسبت به گروه کودکان پدران غیرمعتاد دارند. مقایسه ی الگوهای شخصیتی بیمارگونه در افراد معتاد و غیرمعتاد نیز حاکی از وجود سه الگوی شخصیتی بیمارگونه(ضد اجتماعی، خود شیفته، وابسته) در افراد دچار اعتیاد بود. یافته های مربوط به بررسی رابطۀ میان الگوهای شخصیتی پدران و مشکلات رفتاری- هیجانی کودکان نیز نشان دهندۀ وجود رابطه میان برخی الگوهای شخصیتی در پدران و برخی ‌از مشکلات رفتاری – هیجانی ‌در کودکان آنان بود.»

هر چند قانون گذار در قانون همسرمعتاد را وادار به طلاق گرفتن نمی کند ولی در شروط ضمن عقد که معمولاً در جامعۀ امروزی به امضای زوجین می‌رسد برای همسر معتاد این حق را قائل می شود که در صورت اعتیاد زوج، از دادگاه تقاضای طلاق کند. همچنین برای رعایت تربیت صحیح کودکان طبق مادۀ ۱۱۷۳قانون مدنی اصلاحی ۱۱/۸/۱۳۷۶ حضانت را از پدر یا مادر معتاد سلب می‌کند. ‌به این ترتیب« محرومیت از حق سرپرستی که یک حق مدنی محسوب می شود، به عنوان پاسخی به اعتیاد متقاضیان سرپرستی پیش‌بینی شده است، که این خود یک پاسخ پیش گیرانه و بازدارنده برای زوج هایی است که مایل اندسرپرستی طفل یا اطفالی را به عهده بگیرند.»

به نظر می‌رسد با توجه ‌به این که ازدواج عقدی بین زن و شوهر است، مداخلۀ دولت به لحاظ الزامی گواهی عدم اعتیاد مداخله در ارادۀ خصوصی طرفین عقد باشد. به عبارت دیگر اگر قانون گذار مقرر بدارد که احد از زوجین می‌تواند از طرف مقابل درخواست گواهی عدم اعتیادکند. این نوع مداخلۀ قانون گذار ایرادی ندارد و مخالف حقوق شهروندی نیست، ولی وقتی دولت مقررمی کند هیچ ازدواجی بدون ارائه گواهی عدم اعتیاد قابل ثبت نیست و برای عدم ثبت ازدواج دائم نیز مجازات تعیین می‌کند( مادۀ ۶۴۵ قانون مجازات اسلامی) ، در واقع برخلاف حقوق شهروندی افراد که در قانون اساسی در فصل مربوط به حقوق ملت به آن توجه شده است عمل می‌کند.

۵-۴-۵- معتاد و حق درمان

درمان مبرم ترین نیاز یک معتاد است. علل گرایش به اعتیاد هرچه باشد و دیدگاه جامعه نسبت به معتاد هرچه باشد، اعم از این که وی را مجرم تلقی کند یا بیما منحرف اجتماعی فرض کند، تاثیری در نفس این نیاز ندارد. معتاد، هرچه و هر که باشد، نیاز به درمان دارد. وی هر توجیه برای ابتلای خود داشته باشد، از تکلیف جامعه به درمان چیزی کاسته نمی شود.

در حقوق ایران، علی رغم آنکه دیدگاه قانون گذار نسبت به معتاد یک دیدگاه مثبت نبوده است و درو اقع به وی به مثابۀ یک بیمار- مجرم نگریسته است، ولی حداقل در قانون، ازجنبۀ درمان اعتیاد غافل نبوده است. هر چند این دیدگاه از نظر عملی با واقعیت ها فاصله های زیادی داشته است.

تبصرۀ ۲ مادۀ۱۵ مصوبۀ مبارزه با مواد مخدر اصلاحی ۱۳۷۶ در خصوص درمان معتادان چنین مقرر می‌کند؛ «هزینه های تشخیص درمان، دارو ‌و بازپروری به توسط شخص معتاد ‌بر اساس تعرفه های مصوب به واحد های ذیربط پرداخت می شود و هزینه های مربوط به معتادان بی بضاعت هرساله از طرف دولت تامین خواهد شد». و تبصرۀ ۳ مقررمی کند:« دولت ملکف است برای احیاء و ایجاد اردوگاه های بازپروری معتادان به مواد مخدر اقدام لازم را عمل آورده.»

همان‌ طور که در تعاریف آمده است ، گروه درمانی باید بر اساس اصول و چهار چوب نظری خاص انجام شود. از این رو انواع مختلفی از روان درمانی های گروهی داریم (و اندر کولک ^[۹۷]۱۹۷۵) . به طور مثال به روان تحلیل گری گروهی ^[۹۸]، گروه تحلیل ^[۹۹]، روابط متقابل – گروه درمانی گشتالتی – ‌گروه‌های رویارویی ^[۱۰۰](‌بر اساس نظریه راجرز ) گروه عقلانی – هیجانی ، رفتار درمانی گروهی ، شناخت درمانی گروهی ، شناخت درمانی گروهی و اخیراً گروه درمانی شناختی رفتاری اشاره کرد (کاپلان و شادوک ، ۱۹۹۸ ) .

مزیت های روان درمانی گروهی

عمده ترین مزیت های گروهی ، پیوستگی به بینش و یادگیری ناشی از تعامل ، عمومیت به معنی داشتن درد مشترک امید به درمان ، نوع دوستی و کمک به یکدیگر ، یادگیری مشاهده ای ، تسهیل تخلیه هیجانی ، خود افشاگری و رشد مهارت های اجتماعی هستند (بلاچ ، ۱۳۷۴) .

اعضای گروه در نتیجه عامل تعامل با یکدیگر و از طریق خود افشاگری ، دریافت حمایت ، همدلی ، و کمک از سوی دیگر اعضاء و همچنین احساس داشتن درد مشترک می‌توانند ‌در مورد خود و مسائلشان به فهم و بینش عمیق تر دست یافته و بهتر با آن کنار آیند . همچنین فرد می‌تواند از طریق یادگیری مشاهده ای ، با افرادی که موفق ترند همانند سازی کرده و الگوهای مثبت رفتاری و فکری آن ها را بیاموزند ضمن این که موقعیت گروهی موجب فراهم آوردن فرصتی برای رشد مهارت های اجتماعی می شود .

اتکینسون (۱۹۰۴) معتقد است با کمک روان درمانی گروهی درمان جو می‌تواند مشکلات خود را در حضور دیگران حل کند . و ببیند که دیگران در برابر رفتارش چگونه واکنش می‌کنند و هنگامی که روش های پاسخ دهی قدیمی وی رضایت بخش نیست روش های تازه ای را به کار گیرد .

رویکرد گروه درمانی

رویکردهای مختلف گروه درمانی محصول نظریه های مختلف هستند و در توصیف گروه درمانی از زبان های نظری متفاوتی استفاده می شود . رویکردهای نسبتا مطرح در گروه درمانی عبارتند از گروه درمانی روان کاوانه ، نمایش روانی تحلیل تبادلی ، ‌گروه‌های گشتالتی ، رفتار درمانی گروهی ، شناخت درمانی گروهی و ‌گروه‌های شناختی – رفتاری .

درمان شناختی رفتاری

امروزه درمان شناختی – رفتاری (CBT ) جایگاه نخست را در درمان روان شناختی بسیاری از بررسی های کنترل شده نشان داده شده است (بک ۱۹۸۹ – به نقل از قاسم زاده ۱۳۸۲) .

درمان شناختی – رفتاری درصدد صلاح و تغییر الگوهای تفکر است که در مشکلات بیمار نقش دارند . این فنون از حمایت تجربی قابل توجهی برخوردارند و جزء موثرترین مداخلات روان شناختی هستند . در طی سه دهه ی اخیر ، افزایش قابل توجهی در علاقه به درمان شناختی – رفتاری دیده شده است که می توان دلایل زیر را برای آن ذکر نمود .

1. 1. شواهد زیادی حاکی از آن است که اثر بخشی درمان شناختی – رفتاری برای مشکلات خاص روانی شامل مشکلات با بروز بالا همچون افسردگی و اختلالات اضطرابی بسیار زیاد است .

1. 1. درمان شناختی – رفتاری ، درمانی مختصر است و می‌تواند به صورت گروه درمانی استفاده شود ‌بنابرین‏ از درمان های مشابه از نظر اقتصادی با صرفه تر است .

1. 1. درمان (CBT) در دامنه وسعی از مشکلات روانی متعدد به کار گرفته شده و با موفقیت های بسیاری همراه بوده است از این رو به طور چشم گیری در موقعیت های مشاوره و روان درمانی کاربرد دارد

1. درمان شناختی – رفتاری ، یک سیستم درمانی است که فنون اختصاصی بسیار زیادی را در بر می‌گیرد که محققین و درمان گران پیوسته آن را در پژوهش های خود مورد بررسی قرار می‌دهند و در درمان آن ها استفاده می‌کنند . (ا. دوناهو وای . فیشر ، ۲۰۰۲ به نقل از مسعودی ، ۱۳۸۶) .

شناخت از مباحث عمده در زمینه رشد انسان تلقی می شود . این واژه مفهوم جامع و گسترده ای است و به فعالیت های ذهنی ای اطلاق می شود که در اکتساب ، پردازش ، سازمان بندی و استفاده از دانش دخالت دارد . واژه شناخت این فرآیندهای عمده را در بر می‌گیرد : کشف کردن ، تعبیر و تفسیر ، رده بندی ، به خاطر آوردن اطلاعات، ارزیابی مفاهیم، استنتاج اصول و استنباط قوانین، به تصور در آوردن امکانات ، ایجاد راهبرد ها ، خیال پردازی و رویا (ماسن ، ۱۳۷۰) .

کلمه شناخت در مفهوم بسیار کلی آن به همه فرایند ها و مکانیسم هایی اطلاق می شود که تفکر را ممکن می‌سازند . محتویات و محصولات این فرایندها یعنی خود نیز از اجزاء شناخت محسوب می‌شوند .

رفتار^[۱۰۱]واژه کلیدی دیگر در این پژوهش می‌باشد ساده ترین تعریفی که می توان از رفتار به دست داد این است که رفتار یعنی عملی که از فرد به دست می‌دهد و یا سخنی که بر زبان می آورد ، اما در روان شناسی رفتاری ، این اصطلاح دقیق تعریف می شود : « هر فعالیتی که ارگانیسم انجام می‌دهد و به وسیله یک ارگانیسم دیگر یا یک ابزار اندازه گیری ، قابل مشاهده یا ارزیابی است (سیف ، ۱۳۷۷) .

« شناخت درمانی» یک سیستم روان درمانی است که می کوشد از طریق ایجاد تغییر در تفکر معیوب و باور های ناسازگارانه ای که زیر بنای واکنش های هیجانی را تشکیل می‌دهند ، واکنش های هیجانی و رفتاری خود آسیب زننده را کاهش دهند (کارول ، ۱۳۸۱) .

رفتار درمانی شناختی شامل روش های گوناگونی است که وجه مشترک همه ی آن ها تأکید بر نقش فرآیندهای شناختی و رفتاری در شکل گیری و تدوام اختلال های روانشناختی است . در این رویکرد درمانی با بهره گیری از شیوه های آزمایشی مبتنی بر رفتار گرایی و شناخت گرایی و به درمان و بهبود الگوهای پاسخ دهی پرداخته می شود .

همچنین در رفتاری درمانی شناختی بر کاهش فراوانی و شدت پاسخ های سازش نیافته درمان جویان و آموزش مهارت های نوین شناختی و رفتاری در راستای کاهش رفتار های ناخواسته و افزایش رفتار های سازش یافته تر تأکید می شود (عابدی ، خدایاری فر و محمدی ، ۱۳۸۲ ؛ به نقل از زراب ، ۱۳۷۴ ).

درمان شناختی رفتاری یک درمان مشکل مدار است . هدف درمان این است که نگرش های خود محکوم کننده را کاهش دهد و اسناد های مثبت را افزایش داده و مهارت های مقابله ای را بهبود بخشد به عبارت دیگر ، درمان شناختی – رفتاری مداخله ای است که تغییرات رفتاری وهیجانی را به وسیله ی آموختن شیوه های جدید مقابله و شناخت افکار به شیوه مشکل مدارانه در فرد به وجود می آورد (سادو ک^[۱۰۲] و سادو ک ، ۲۰۰۰) .

تاریخچه و تکامل درمان شناختی – رفتاری

ارزیابی تن انگاره

و

سرمایه گذاری برتن انگاره

عوامل فرهنگی

روابط بین فردی

اسنادهای شخصی

خصوصیات جسمانی

گفتگوهای درونی

طرحواره ی ظاهر

فرایند خود نظم بخشی

هیجانهای مربوط به تن

در این مدل شناختی- رفتاری مربوط به رشد تن انگاره ، بر اهمیت تجارب مربوط به اجتماعی شدن، فرهنگ پذیری، خصوصیات بین فردی، ویژگی‌های شخصیتی و اسنادهای افراد تأکید می‌شود (کش، ۲۰۰۲ و ۲۰۰۴). این مدل ارتباط متقابل بین حوادث محیطی، شناختی، عاطفی و فرآیندهای جسمی را در رابطه با تن انگاره حائز اهمیت می‌داند و بیش از سایر نظریه های مربوط به تن انگاره و نارضایتی از بدن، طی چند سال اخیر بر روان شناسان علاقمند به پژوهش در این حیطه اثر گذار بوده است. در پژوهش حاضر، تقریباً در چارچوب همین مدل نظری، مدل پیشنهادی گروه مشورتی دولت استرالیا در طرح راهبرد ملی تن انگاره و مدل پیشنهادی تیلور و همکارانش، مدلهایی احتمالی برای تن انگاره و نارضایتی از بدن در جمعیت ایرانی ارائه شده و مورد ارزیابی قرار گرفته است.

تحریفهای شناختی، تن انگاره و نارضایتی از بدن

‌بر اساس نظر ویلیامسون^[۱۳۷](۱۹۹۶) نگرانی از وضعیت بدن و نارضایتی از آن ریشه در جانبداری شناختی پیچیده ای دارد که مرتبط با بدن انسان است و اطلاعات مربوط به بدن و ظاهر را جانبدارائه مورد توجه قرار داده، ثبت و ضبط و ذخیره و باز یابی می‌کند. در واقع، اگر اطلاعات مربوط به بدن به گونه انتخابی پردازش شوند و ساده‌تر بازیابی شوند، طرحواره خویشتن بیشتر با اطلاعات مربوط به بدن درگیر شده و امکان فعال سازی هیجان های منفی در مواجهه با محرک‌های مرتبط با بدن برانگیزنده ی توجه به اندازه ی و شکل بدن یا یادآوری کننده ی اندازه وشکل آن را فراهم می‌کند.

یوهانسون و اسکلاندت^[۱۳۸] (۱۹۹۰ به نقل از ریوا و ولز^[۱۳۹]، ۱۹۹۸) به مجموعه ای از تحریف های شناختی که در مبتلایان به نارضایتی از وضعیت بدن و به طور کلی کسانی که آشفتگی تن انگاره دارند اشاره می‌کنند که عبارتند از:

۱ـ بدن آرمانی غیر واقع بینانه: این افراد تصویری آرمانی از بدن دارند که ‌بر اساس کلیشه های فرهنگی بدنهای جذاب وزیبای الگوهای مجلات یا ستارگان سینما بناشده است. ‌به این ترتیب با توجه به وضعیت بدنی که دارند و در مقایسه ی خودشان با این الگوها هیچ شانسی برای رسیدن به آن ظاهر آرمانی نخواهند داشت.

۲ـ مقایسه اجتماعی: این شکل در بر گیرنده تمرکز بر ویژگی‌های مثبت ظاهر زنان دیگر و مقایسه آن با ویژگی‌های منفی خودشان است. اغلب زیبایی، تناسب اندام یا جذابیت زنان دیگر اغراق آمیز در نظر گرفته می شود در حالی که زیبایی و جذابیت خود را نا دیده می گیرند.

۳ـ اشتغال خاطر وسواسی^[۱۴۰] با بخش‌هایی خاصی از بدن: اغلب بخش های خاصی از بدن خیلی زشت یا چاق یا بی‌تناسب در نظر گرفته می‌شود. ارزیابی فرد از ظاهر خودش بر مبنای تفکرات و احساسات نسبت به بخش خاصی از بدن استوار می شود و اغلب درباره‌ خصوصیات منفی ادارک شده آن بخش به شدت اغراق می شود(به نقل از ریوا و ولز، ۱۹۹۸). در کشور ما ایران این اشتغال خاطر بیشتر با چهره واجزای آن به ویژه بینی واندازه آن است.

۴ـ ناتوانی در توجه به خصوصیات مثبت: کسی که به بخش یا به بخش های نازیبای بدنش اشتغال خاطر وسواسی دارد اغلب نمی تواند ویژگی های ظاهری دیگرش را در نظر آورد و نقطه قوتی در خود بیاید..

۵ـ سوءاسناد: تجارب ناخوشایند، شکست ها و دیگر پیامدهای منفی به گونه ای غلط به خصوصیات ظاهری و جسمانی اش نسبت داده می‌شوند به طور مثال مشکلات ارتباطی یا بین فردی که کاملاً نا مربوط به وزن و وضعیت ظاهری‌اند به وزن و نازیبایی ظاهری ربط داده می‌شوند.

۶ـ باور جادویی به قدرت کاهش وزن: این افراد باور دارند که کاهش وزن یا شکل و اندازه ی بخش های خاصی از بدنشان همه ی مشکلاتشان را حل خواهد کرد. همین امر به نویه ی خود نیاز به تغییر(به طور مثال کاهش وزن، عمل جراحی زیبایی یا آرایش) را تشدید کرده وسبب می شود فرد بیش از پیش با بدنش اشتغال خاطر وسواسی پیدا کند(یوهانسون و اسکلاندت، ۱۹۹۰ به نقل از ریوا و ویلز، ۱۹۹۸).

خلاصه این که، ‌بر اساس رویکرد شناختی مشکل اصلی مبتلایان به نارضایتی از وضعیت بدن و اختلال تن انگاره ، جانبداریهای شناختی و ‌تحریف‌هایی شناختی است که این افراد دارند. همان طورکه بیماران افسرده یا مضطرب نیز ‌بر اساس رویکرد شناختی، محور آسیب شناسی روانی شان جانبداریها وتحریفهای شناختی است.

عوامل مؤثر بر تن انگاره و نارضایتی از بدن

تن انگاره و نارضایتی از بدن تحت تأثیر عوامل مختلفی همچون سن، جنسیت، محیط خانوادگی، رسانه های گروهی و … قرار می‌گیرد. تیلور و همکارانش (به نقل ازورتایم،پاکستون و بلانی، ۲۰۰۹) به طور کلی این عوامل را به چهار دسته اصلی تقسیم کرده‌اند که عبارتند از: ۱- عوامل زیستی،۲- عوامل روانی،۳- عوامل بین فردی و۴- عوامل محیطی و فرهنگی.

در ادامه این فصل، ضمن آشنایی با مدل پیشنهادی تیلور و همکارانش به مرور برخی از عوامل تأثیرگذار بر تن انگاره و نارضایتی از بدن ادامه می‌دهیم.

شکل ۵-۲ مدل تیلور و همکاران از عوامل تأثیرگذار بر تن انگاره و نارضایتی از بدن

عوامل زیستی:

این دسته از عوامل شامل خصوصیات مختلفی هستند که برخی از آن ها مثل سن، جنسیت و نژاد ثبات دارند و برخی دیگر همچون شاخص توده ی بدنی می‌توانند متغیر باشند.

جنسیت:

بررسی ها نشان می‌دهند که جنسیت در طول عمر افراد عاملی تأثیرگذار بر تن انگاره و نارضایتی از بدن است. شواهد حاکی از آن است که زنان در همه سنین و تقریبا” همه جوامع انسانی احساسات منفی تری نسبت به بدنشان در مقایسه با مردان دارند (اتا، لودن ولالی^[۱۴۱]،۲۰۰۷) و ناخوشنودیشان از بدنشان بیشتر است (چوت^[۱۴۲]، ۲۰۰۷؛ ورتایم، پاکستون و بلانی، ۲۰۰۹). گروگن (۲۰۰۸) نارضایتی زنان از بدنشان را در جوامع امروزی ناخوشنودیی بهنجار تلقی می‌کند. به علاوه مطالعات انجام شده نشان می‌دهند که دختران در مقابل فشارهای اجتماعی- فرهنگی برای زیبایی آسیب پذیرتر از پسران هستند که همین امر منجر به افزایش خطر اختلال‌های خوردن در آن ها می شود.

گزارش شده است که زنان احتمال بیشتری دارد که خودشان را دارای اضافه وزن ادراک کنند و در نتیجه در آنان نارضایتی از بدن و رفتارهای معطوف به کاهش وزن بیشتر است(مک کبی، ریکاردلی، ملور و بال^[۱۴۳]، ۲۰۰۵). از سوی دیگر ادراک وزن پایین در مردان بیشتر است. از لحاظ تن انگاره آرمانی زنان، طرح آرمانی لاغرتری را ترجیح می‌دهند(الگوی بدنی آرمانی باربی شکل )؛ در حالی که مردان می خواهند عضلانی تر و چهارشانه تر( بیل شکل) باشند(ورتایم، پاکستون و بلانی،۲۰۰۹، ویلکش و وید^[۱۴۴] ،۲۰۰۹ ).

برخی از مطالعات نشان می‌دهند که زنان بدنشان را مشتمل بر چند بخش جداگانه در نظر می گیرند، در حالی که مردان بدنشان را به عنوان یک کل در نظر می آورند. همچنین بررسی ها نشان داده‌اند که زنان جوان ملاک‌های زیبایی را غیرقابل دستیابی می پندارند، اما مردان دستیابی به الگوی عضلانی مردانه را قابل دسترسی می دانند. برخی از مطالعات نیز حاکی از تفاوت دیدگاه و نگرش زنان و مردان نسبت به غذا و خوردن است. معمولاً مردان خوردنی و خوردن را لذت بخش ارزیابی می‌کنند، در حالی که زنان درباره ی خوردن به دلیل فشار اجتماعی برای لاغر بودن، نگرانی دارند و ارزشی که برای تغذیه قائل هستند، به واسطه ی تأثیر آن در سلامتی است (ویلکش و واید،۲۰۰۹).

سن: