۲- جامعیت اطلاعات: کلیه اطلاعات از مرحله ثبت سفارش تا برنامه ریزی کنترل بهینه تولید و مدت توزیع محصول و ارسال صورتجلسات برای مخاطبان در یک سیستم مجتمع و هماهنگ صورت پذیرد.

۳- تجمع فیزیکی اطلاعات: کلیه اطلاعات سیستم در سخت افزارهائی که بطور فیزیکی با هم مرتبط هستند تجمع یافته و در نتیجه اطلاعات از هر قسمتی وارد سیستم شده و در تمامی سیستم توزیع گردیده و در اختیار استفاده کننده مُجاز قرار گیرد.
۴- سیستم ارتباطی خوب و با کفایت در سازمان: در پرتو سیستم اطلاعات، مدیریت صحیح ایجاد می شود و اطلاعات به موقع از داخل و خارج سازمان جمع آوری و پس از تنظیم و ترتیب آنها، در موقع مناسب در اختیار افراد استفاده کننده یا مقام تصمیم گیرنده قرار می گیرد (کتابی، ۱۳۸۵).
ب) مزایا
۱- نظارت و کنترل بدون وقفه بر فعالیت های سازمان
۲- امکان برنامه ریزی استراتژیک مدلهای تصمیم
۳- کاهش حدس و گمان در تصمیم گیری های مربوط به حل مشکلات با بهره گرفتن از مدل های تصمیم گیری
۴- امکان تبدیل داده های خام به اطلاعات مفید با بهره گرفتن از نرم افزارهای مناسب برای بهره برداری در سطوح مختلف مدیریت سازمان
۵- امکان استفاده از سیستم های خبره مبتنی بر هوش مصنوعی برای تشکیل پایگاه مکانیزم های استنتاج
۶- کاهش هزینه های ستادی با اجرای عملیات مکانیزه کامپیوتری
۷- داشتن اطلاعات صحیح و بهنگام (کتابی، ۱۳۸۵).
نکاتی که باید در ایجاد یک MIS مطلوب رعایت نمود:
تهیه طرح اولیه کلان با انجام معماری سیستم اطلاعات، برای انجام فعالیت های مورد نیاز سازمان با تأکید بر تأمین اطلاعات ضروری، مفید و کامل.
بررسی دقیق طرح پیشنهادی قبل از تصویب و اعمال نظرات اجرائی مدیران و کاربران سیستم MISدر طرح پیشنهادی.
تأمین اعتبار و جذب امکانات و منابع مورد نیاز برای ایجاد MIS.
حمایت قوی مدیریت ارشد سازمان در طول اجرا و پیاده سازی MIS در سازمان.
همکاری و مشارکت کاربران سیستم در طول پروژه پیاده سازی MIS (کتابی، ۱۳۸۵).
زیر مجموعه های سیستم MIS
سیستم های مدیریت اطلاعات نیروی انسانی، سیستم های مدیریت اطلاعات مالی و حسابداری، سیستم های مدیریت اطلاعات تولید و سیستم های اطلاعات بازاریابی و فروش که متکی بر پایگاه های مشترک و متقابل هستند از جمله زیر مجموعه های سیستم MISمی باشند. مدیران سیستم اطلاعات باید از دنیای حقیقی و سیستم های موجود در سازمان مطلع باشند تا بتوانند نقش مؤثری را ایفا کنند و به همین دلیل باید اطلاعات صحیح در اختیارشان قرار گیرد. یکی از نقش های مهم مدیر سیستم های اطلاعات، آگاهی و تفسیر از عوامل محیطی و بیرونی سازمان است. مدیران سیستمِ اطلاعات باید از ارزشهای سیستم های موجود و اینکه سیستم های دستی موجود چه اطلاعات و نقشی را بعهده دارند، مطلع گردند. عملاً مدیر سیستم اطلاعات برای طراحی و کنترل به معاون ارشد گزارش می دهد. در بسیاری از سازمانها، شاخه معاونت سیستم اطلاعات بوجود می آید که گزارش خود را مستقیماً به مدیریت عالی تسلیم می‌دارد (مؤمنی،۱۳۷۲).
MIS مزایایی چون ارتباطات نزدیکتر، کنترل دقیق تر، گردآوری داده های مطمئن تر و پردازش سریع تر داده و تبدیل آن به اطلاعات برای مدیران داشته و از سیستم های اطلاعاتی مدیریت در برنامه ریزی، سازماندهی، رهبری و ایجاد انگیزه، گزارش‌دهی و کنترل استفاده می گردد ضمن آنکه این اعمال مدیریتی را با نهایت دقت و کارآیی، در مدت زمان بسیار کَمی در سازمان انجام می دهد. برای انجام این امور دارا بودن واسطی به نام مدیریت اطلاعاتی جهت ارائه بهتر خدمات برای مدیریت، ضروری می باشد. در مؤسساتی که به استفاده از مدیر سیستم های اطلاعات مدیریتِ اولیه مبادرت نمودند، مانع عمده در استفاده از سیستم‌های اطلاعات مدیریت، خودِ مدیران می باشند. یک گروه از مدیران مرتبط، در مورد دانش رایانه اطلاعی ندارند، آنان از کارهای خود آگاه بوده و می دانند چگونه مسائل را حل کنند؛ لیکن به اندازه کافی در مورد نقش اطلاعات در حل مسائل تأمل نمی کنند، در نتیجه برای مدیران بیان این که دقیقاً ‌از سیستم مدیریت اطلاعات، چه می خواهند دشوار است. این وضعیت برای متخصصین اطلاعات غیرقابل تحمل است، زیرا دانسته های آنان از مدیریت کم بوده و نمی دانند چه سؤالاتی را پرسش نمایند. با طی زمان، مدیران درباره رایانه و فرآیندهای مورد اِجرا در حل مسائل تجربه آموخته و متخصصین اطلاعات نیز مبانی مدیریت را فرا گرفتند. سیستم های مدیریت اطلاعات برای انطباق بیشتر با نیازهای مدیران اصلاح و توسعه یافت، و در نهایت جایگاه سیستم مدیریت اطلاعات به عنوان یک زمینه عمده استفاده از رایانه مستحکم گردید. سیستم مدیریت اطلاعات به دو طریق عمده در حل مسأله کاربرد دارد:
الف) منبع اطلاعات را در پهنه سازمان فراهم می نماید.
ب) به شناسایی و درک مسأله کمک می‌کند.
هدف اصلی از سیستم مدیریت اطلاعات اینست که برای مدیران علائم مسأله یا احتمال وقوع مسائل را اعلام دارد. ضعف عمده سیستم مدیریت اطلاعات آنست که نمی‌تواند نیازهای خاص هر فرد را بَر طرف و مسائل شخصی و تعریف نشده را برآورده سازد. اغلب اوقات سیستم مدیریت اطلاعات، اطلاعات دقیق مورد نیاز را فراهم نمی کند؛ لذا مفهوم سیستم پشتیبان تصمیم، در پاسخ به چنین نیازی بوجود آمد (مک لوید، ۱۳۷۸).
عناصر سیستم های مدیریت اطلاعات
سیستم پردازش داده ها (TPS)^[60]
سیستم پشتیبانی تصمیم گیری (DSS)^[61]
سیستم اطلاعاتی مدیران عالی (EIS)^[62]
سیستم های خبره (ES)^[63]
سیستم ارتباط (CS)^[64]
۱- سیستم پردازش داده ها(TPS): از نکات مهم در سیستم مدیریت اطلاعات، نیاز آن به دستیابی سریع داده های مورد لزوم است. این نکته در سیستم پردازش داده ها از اهمیت شایانی برخوردار است.
هنگامی که داده ای به بیلیون و تریلیون بایت داده موجود در بانک اطلاعاتی افزوده می شود، رایانه باید قادر به برقراری ارتباط میان داده تبادلاتی با داده های بانک اطلاعات باشد تا بتواند عملِ پردازش را انجام سازد.
سیستم های پردازش عملیاتی، اطلاعات بسیار وسیع و جزئی با ارزشی دارند که برای فعالیت های عملیاتی سازمان لازم است. بعنوان مثال در صنعت پوشاک این سیستم ها، اطلاعات زیر را در بَر دارند: تاریخ، مُدل، رنگ، سایز، شماره صورتحساب، کمیت خرید و غیره. ردیابی این اطلاعات جزئی، امکان کارکرد درست تر، کاراتر و منعطف را به سازمان می دهد. ولی این سیستم، اطلاعات بسیار وسیع تر و کلی را برای مدیران، که وقت بسیار کمی دارند، تولید می کند. چرا که آنها وقت ورق زدن و ملاحظه حجم زیاد اطلاعات جزئی را نداشته و فقط به نتیجه خلاصه شده از میزان فروش، درصد سود و غیره را نیاز دارند (واتسون به نقل از فتح الهی، ۱۳۸۵).
۲- سیستم پشتیبانی (DSS): ابزار بهره وری در دست کارکنان متفکر است تا آنها را درتمام تصمیم گیری ها، یاری رساند. پردازش تبادلات به موضوعات عملیاتی روتین، مربوط بوده و لذا DSS شامل کلیه اجزاء MIS و جزء پردازش تبادلات است. بیشتر توجهات امروزی در جهت برقراری MIS فعال تر جهت پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی تصمیم گیرنده گان در سطوح عملیاتی، تاکتیکی و استراتژیکی قرارگرفته است. در این بخش هدف، ارائه سیستم های پشتیبانی تصمیم گیری نمی باشد.
از لحاظ اصطلاحی، سیستم های پشتیبانی تصمیم گیری، یکی از انواع سیستم های اطلاعاتی است که به زبان ساده، عبارت است از مدلی که بصورت برنامه رایانه ای آماده شده است و مدیر می تواند با تغییر پارامترهای مختلف آن، نتایج خروجی مدل را ملاحظه کند. بعبارت دیگر آنالیزهای”چه میشود اگر”^[۶۵] را انجام دهد.
بعنوان مثال مدل قیمت تمام شده محصولی را فرض کنید، مدیر می تواند با تغییر هر کدام از پارامترها از قبیل دست مزد کارگر، قیمت هر یک از مواد اولیه، کمیت تولید در روز، تغییر نرخ سود، تغییر هزینه های تعمیراتی دستگاه ها و غیره میزان تغییر در قیمت تمام شده کالا را ملاحظه کند. برای مثال به موارد ارائه شده که در ادامه می آید، توجه نمائید.
اگر حقوق کارگران به میزان “آ” افزایش یابد، قیمت تمام شده محصول چقدر می شود؟
اگر قیمت ماده اولیه “الف” به ازاء هر کیلوگرم “آ” ارزان شود، قیمت تمام شده محصول چقدرمی شود؟
اگر با اتخاذ سیاست های بهینه سازی بتوان میزان مصرف ماده “ب” در محصول را ۲درصد کم کرد، قیمت تمام شده محصول چقدر می شود؟
به دلیل اینکه سیستم های پشتیبانی تصمیم گیری برای مدیران طراحی می شوند باید قابلیت هائی نظیر قابلیت داشتن صفحات فوق متنی و فوق رسانه ای^[۶۶]را داشته باشند. ممکن است شرکتی بدون داشتن سیستم مدیریت اطلاعات، یک یا چندین سیستم پشتیبانی تصمیم گیری داشته باشد. ازطرف دیگر ممکن است سازمانی سیستم مدیریت اطلاعات داشته باشد ولی دارای هیچ گونه سیستم پشتیبانی تصمیم گیری نباشدکه دراین حالت طبیعی است که مدیران شرکت نمی توانند هیچ گونه “آنالیز چه می شود اگر” انجام دهند (واتسون به نقل از فتح الهی، ۱۳۸۵).
در بیشتر موارد سازمان ها دارای سیستم مدیریت اطلاعات می باشند و همزمان از چندین سیستم پشتیبانیِ تصمیم گیری استفاده می کنند که این سیستم ها در سیستم مدیریت اطلاعات ادغام شده است. به این معنی که برای هر سیستم پشتیبانی تصمیم گیری یک آیکون^[۶۷] متناظر با آن در صفحه نمایش اصلی سیستم موجود است و با کلیک کردن بروی آن، سیستم های تصمیم گیری مربوطه اجرا می شود.
سیستم مدیریت اطلاعات بطور مشخص برای برنامه ریزی و تصمیم گیری در سطح استراتژیک یک سازمان در نظر گرفته می شود. این سیستم همۀ ویژگی های سیستم های پشتیبانی تصمیم، مانند سهولت استفاده، سرعت پاسخگویی و توانایی ارائه ستانده های تصویری را دارد. همچنین روی سیستم پایگاه داده های مرتبط که بطور غیر مستقیم بوسیله زبان جستجو در دسترس می باشند، بنا می گردند و همانند سیستم های پشتیبانی تصمیم گیری، به پایگاه داده های سازمان هم دسترسی دارند. سیستم های مدیریت اطلاعات بنا به ماهیت کاربردشان علاوه بر اینکه توانایی های DSS ها را در حد وسیعی دارند، دارای ویژگی های زیر نیز می باشند (واتسون به نقل از فتح الهی، ۱۳۸۵).
۳- سیستم های پشتیبانی تصمیم (DSS)^[68]
سیستم های مدیریت اطلاعات اشکالاتی دارد که سیستم های پشتیبانی تصمیم برای رفع آنها بوجود آمده است. سیستم اطلاعات مدیریت به منظور تدارک پشتیبانی شخصی، برای هر مدیر نمی باشد. این ضعف سیستم مدیریت اطلاعات، اقداماتی را باعث شد که منتهی به مفهوم سیستم پشتیبانی تصمیم گشت. سیستم پشتیبانی تصمیم به عنوان یک سیستم متکی بر رایانه به منظور استفاده توسط یک مدیر خاص یا گروهی از مدیران در هر سطح سازمانی برای اتخاذ تصمیم در فرایند حل یک مسأله نیمه ساختاری، تعریف می شود. سیستم پشتیبانی، خروجی را به شکل گزارشات ادواری یا خاص، یا نتایج مشابه سازی های ریاضی ایجاد می کند. استیون. ال. آلر^[۶۹] پس از مطالعه پنجاه و شش مؤسسه، شش نوع سیستم پشتیبانی تصمیم، را شناسایی نمود. ساده ترین سیستم پشتیبانی تصمیم، از طریق ایجاد توانایی بازیابی عناصرداده ها از پایگاه اطلاعات، به مدیر کمک کرده و عملاً تصمیماتی را برای وی اتخاذ می نماید. مزایای سیستم پشتیبانی تصمیم در مقابل سیستم مدیریت اطلاعات در پنج مورد بدین شرح خلاصه می گردد:
الف) فرد را حمایت می‌کند.
ب) حمایت مستقیم ایجاد می کند.
ج) تمام مراحل حل مسأله را حمایت می کند.
د) مسائل نیمه ساختاری را حمایت می کند.
ه) بر پشتیبانی تصمیم تأکید دارد.
مفهوم سیستم پشتیبانی تصمیم، شکست های اولیه سیستم مدیریت اطلاعات را تجربه نکرد. به احتمال قوی دلیل اصلی آن، دامنه محدودتر سیستم پشتیبانی تصمیم است. برخورد ملایم تر سیستم پشتیبانی تصمیم، شانس موفقیت خود را حداکثر می کند (مک لوید، ۱۳۷۸).
از دیدگاه جایگزین درباره اطلاعات؛ به دلیل اینکه هر تغییری در محیط احتمال دارد بخشی از فعالیتهای سازمان را تحت تأثیر قرار دهد لذا سطح عالی مدیریت باید مسائل کُل سازمان را برای فعالیتهایش مد نظر قرار داده و تمام جوانب را به تفضیل بررسی نماید و برای این کار نیازمند اطلاعات، از ابعاد مختلف می باشد (میرسپاسی، ۱۳۶۳).
داده های غیر سازمانی
تجزیه و تحلیل نقاط قوت و ضعف سازمان بخش ضروری فرایند برنامه ریزی و تصمیم گیری استراتژیک بوده و لازمه آن دسترسی به اطلاعات جاری از داخل سازمان می باشد. داده های غیر سازمانی عبارتند از: اطلاعات اقتصادی، اطلاعات بازاریابی، اطلاعات حقوقی و سیاسی، اطلاعات رقبا و اطلاعات دیگر (کاظمی، ۱۳۷۶).

اگر را از روش حداقل مربعات معمولی و با کلیه مشاهدات برآورد کنیم، می‌توانیم پسماندهای معمولی را به صورت زیر استخراج کنیم:

که در آن تخمین حداقل مربعات است. حداقل مشاهدات برای تخمین برابر با تعداد پارامترهای مدل است. در مدل بالا با یک مشاهده مدل را تخمین می‌زنیم و پسماندهای آن را حساب می‌کنیم. در مرحله بعد با دو مشاهده، مدل را تخمین زده و پسماندها را حساب می‌کنیم. این عمل را برای کل مشاهدات انجام می‌دهیم. به طور کلی پسماندهای بازگشتی را از رابطه زیر به دست می‌آوریم:

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

(۳-۲۲)
می‌توان نشان داد که شکل نرمال شده پسماندهای بازگشتی ( ) توزیع زیر را دارند:

آماره آزمون مجموع تراکمی پسماندهای بازگشتی به صورت زیر تعریف می‌شود:
(۳-۲۳)
که در آن تخمین انحراف معیار رگرسیون برای کل مدل است:
(۳-۲۴)
اگر پسماندها تصادفی و از نظر مقدار کوچک باشند، انتظار می‌رود آماره نزدیک به صفر باشد و هر انحراف نظامند از صفر به صورت بی‌ثباتی یا تصریح، اشتباه تفسیر می‌شود.
در این آزمون، فرضیه صفر ثبات ضرایب است. فاصله اطمینان در این آزمون دو خط مستقیم است. دو نقطه و خط مستقیم با شیب مثبت و دو نقطه و خط مستقیم با شیب منفی را تشکیل می‌دهند. اگر آماره آزمون در بین دو خط مستقیم قرار بگیرد، فرضیه صفر را نمی‌توان رد کرد.
۳-۹-۲- آزمون آماره آزمون مربع مجموع تراکمی پسماندهای بازگشتی به صورت زیر تعریف می‌شود:
(۳-۲۵)
که در آن مجموع مربعات پسماندهای بازگشتی برای مشاهده اول و مجموع مربعات پسماندهای حداقل مربعات برای کل مشاهدات است.
آماره بین صفر و یک قرار می‌گیرد. پراکندگی تصادفی آماره در حوالی صفر نشانه ثبات پارامترهای مدل است. در این آزمون فرضیه صفر ثبات ضرایب است. فاصله اطمینان در این آزمون دو خط مستقیم با شیب مثبت است که از فرمول زیر به دست می‌آیند:
(۳-۲۶)
بستگی به و سطح معنی‌داری مورد نظر دارد. اگر آماره آزمون در بین دو خط مستقیم قرار بگیرد، فرضیه صفر را نمی‌توان رد کرد. هر دو آماره و برای تشخیص ثبات پارامترهای مدل استفاده می‌شوند، اما باید توجه داشت که این آزمون‌ها در نمونه‌های کوچک قدرت بالایی ندارند.
پسران و پسران (۱۹۹۷) به کارگیری آزمون‌های و را برای تعیین ثبات پارامترهای کوتاه‌مدت(ضرایب تخمین زده از متغیرهای تفاضل اول) و همچنین بلندمدت (ضریب ) را در مدل تصحیح خطا پیشنهاد کردند. البته این آزمون‌ها اولین بار توسط براون، دوربین و اوانس (۱۹۷۵) مطرح شدند.
مزیت روش‌های CUSUM و CUSUMQ نسبت به سایر روش‌های متداول در آزمون ثبات تابع، آن است که نیاز به پیش‌داوری و قضاوت در مورد زمان وقوع تکانه نیست و ماهیت روش‌های مذکور به گونه‌ای است که به دنبال کنترل زمان وقوع تکانه در طول دوره بررسی است.
فصل چهارم:
تجزیه و تحلیل
داده‌ها
۴-۱- مقدمه
در این فصل پس از معرفی متغیرهای مدل، به بررسی مانایی متغیرهای تحقیق پرداخته خواهد شد و سپس به تخمین آریمای نرخ ارز و مدل گارچ برای آن می‌پردازیم. در ادامه با بهره گرفتن از روش ARDL اقدام به تخمین مدل خواهیم نمود. در نهایت با بهره گرفتن از آزمون‌های کیوسام و کیوسام کیو ثبات ضرایب مدل را ازکوتاه‌مدت به بلندمدت بررسی خواهیم نمود.
۴-۲- متغیرها و فرضیه‌های تحقیق
متغیرهای وابسته‌ی تحقیق، ارزش صادرات و واردات ایران به (از) ونزوئلا است. متغیرهای مستقل تحقیق نرخ ارز مابین واحد پولی ایران و ونزوئلا، نااطمینانی نرخ ارز مابین واحد پولی این دو کشور که از جزء اخلال‌های مدل گارچ حاصل شده و تولید ناخالص داخلی ایران و ونزوئلا می‌باشد. لازم به توضیح است که داده‌های مربوط به متغیرهای مربوطه به صورت سالانه استخراج شده است. در جدول شماره‌ (۴-۱) علائم اختصاری این متغیرها ارائه شده است.
جدول ۴-۱: علائم اختصاری متغیرهای مورد استفاده در تحقیق

ردیف

علامت

متغیرهای مستقل تحقیق

۱

GDP^V

تولید ناخالص داخلی ونزوئلا

۲

GDP^I

تولید ناخالص داخلی ایران

۳

EX

صادرات ایران به ونزوئلا

در این پژوهش داده‌ها به روش تحلیل محتوا و تحلیل اسنادی مورد تجزیه‌وتحلیل قرارگرفته است. در این پژوهش نیز به‌مانند تحلیل مؤلفه‌ها و عوامل کیفی به روش معمول در تحقیقات اسنادی و کیفی، عمل شد و نظرات متخصصان موردبررسی قرار گرفت در ابتدا عناصر مختلف نظام آموزش‌وپرورش که در تحقق حیات طیبه نقش ایفا می‌کنند استخراج و میزان اهمیت هر یک از عناصر و مؤلفه‌ها با توجه به فراوانی و تأکید متخصصان مختلف استخراج شد. همچنین از روش تحلیل اسنادی به منظور تحلیل اسنادتحولی تعلیم و تربیت برای بررسی جایگاه حیات طیبه در اسناد استفاده شده است.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

فصل چهارم
یافتــه‌های
پژوهـــش
۴ ـ ۱ سؤال یک
جایگاه مفهومی حیات طیبه در آیات قرآن کریم و متون دینی چیست؟
برای پرداختن به مفهوم حیات طیبه در آیات قرآن کریم و همچنین سایر متون دینی ابتدا به بررسی مفهوم حیات و همچنین مراتب مختلف آن در آیات قرآن کریم می‌پردازیم سپس جایگاه مفهومی حیات طیبه را در تفاسیر مختلف قرآن کریم و همچنین روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام بررسی می‌کنیم.
واژه‌ی حیات از ریشه‌ی «حیّ» در مقابل میت و به معنای زندگی و زیست است و در مقابل «موت» و «ممات» به معنای مرگ و مردن به کار می‌رود و نیز در معنای قوه‌ی نامیه‌ی موجود در نبات و قوه‌ی حس کننده حیوان، قوه‌ی عاقله و روز واپسین هم استعمال شده است. (راغب اصفهانی، واژه‌ی حی)
حیات مانند وجود دارای مراتب و درجات مختلف و متفاوتی است. حیات نباتی، حیات حیوانی، حیات انسانی و حیات لاهوتی که هریک وجوهی از حیات‌اند. پیچیدگی و ناشناخته بودن حقیقت حیات و ذو مراتب بودن آن سبب شده است تا هر کس برحسب نگرش و جهان‌بینی خود از آن تعریف و تفسیری خاص ارائه دهد.
کسانی که به زندگی به دید مادی و طبیعی می‌نگرند، حیات را قوه و نیرویی می‌پندارند که موجود زنده براثر آن دارای حس و حرکت است، حرف می‌زند، راه می‌رود، احساس می‌کند، غذا می‌خورد، هضم می‌کند، جذب می‌کند، دفع می کندو سلول می‌سازد که باعث رشد و نمو موجود زنده می‌شود. این ویژگی‌ها و خصوصیات حیات، در موجودات زنده اعم از حیوان و انسان است و مهم‌ترین ویژگی آن محدود بودن میان زمان تولد و مرگ موجود زنده در این جهان است، چنان‌که قرآن از زبان مادی‌گرایان می‌فرماید: «إن هِیَ الاّ حَیاتُنا الدنیا نَموتُ ونَحیَا وَ مَا نَحنُ به مبعوثین. جز این زندگانی، دنیای ما چیزی نیست؛ می‌میریم وزندگی می‌کنیم و دیگر برانگیخته نخواهیم شد.»(مؤمنون:۳۷)
در حقیقت حیات، باارزش‌ترین نعمتی است که یک موجود زنده از آن برخوردار است؛ زیرا آن‌سوی زندگی چیزی جز نیستی و نابودی نیست و خداوند نیز در سوره فاطر بر برتری حیات بر مرگ وزنده بر مرده تأکید می‌کند و می‌فرماید: «وَ مَا یَستوِی الاعمَی و البَصیرُ و مَا یَستوِی الاَحیاءُ و لَاالاموات ُإنَ ّ الله یُسمِع ُمَن یَشاءُ و مَا اَنتَ بِمُسمِع ٍ مَّن فِی القبُوُرِ»(و هرگز کور و بینا، (کافر و مؤمن) یکسان نیست و ابداً زندگان (علم و ایمان) با مردگان (جهل و عصیان) برابر نیستند. ای رسول، خدا هر که را بخواهد شنوای (کلام حق سازد) و تو آن‌کس را که در گورستان فرورفته هرگز شنوا نتوانی کرد.)(فاطر ۱۹ و ۲۲)
خداوند متعال در این آیات، مردگان و زندگان را برابر ندانسته، آن‌گونه که انسان عالم و دانا و روشن‌بین را با انسان جاهل و نادان و کوردل یکی ندانسته است درواقع قرآن، این‌همه اهمیت و ارزش را برای حیات به خاطر آثار و نتایج آن، یعنی شعور و علم و اراده و اختیار انسان قائل است که سعادت زندگی انسان درگرو آن است. ولی در رابطه با حیات انسان، اهمیت و ارزش آن به سبب آن است که قسمتی از زندگی پایدار و جاویدان انسان در این سرا و دنیا سپری می‌شود؛ که ویژگی اصلی آن این است که برای زندگی انسان در آن سرا سرنوشت‌ساز است. درواقع سرنوشت انسان در آن سرا در دنیا رقم می‌خورد و سعادت و شقاوت حیات اخروی در چگونگی حیات وی در این دنیا است. چنان‌که قرآن می‌فرماید: «مَا الحیَاه الدُنیا فی الاخرَه الا متاع. وزندگی دنیا [در برابر] آخرت جز توشه و متاعی [ناچیز] نیست»(رعد:۲۶)
خداوند در آیه‌ی دیگری می‌فرماید: «کلّ نَفس ذائقه المُوت ونَبلُوَکُم بِالشَر الخَیر فتنه وَ إلَینا تُرجَعون. هر نفسی، چشنده‌ی مرگ است و شمارا به بدی و خوبی چنان‌که باید می‌آزماییم و به‌سوی ما بازگردانده می‌شوید.»(انبیا:۳۵) آیه‌ی شریفه به دو نکته‌ی مهم اشاره می‌کند، یکی اینکه مرگ سرنوشت گریزناپذیر تمامی انسان‌ها می‌باشد و دیگری زندگی این جهان آزمونی برای زندگی جهان دیگر است. لذا مرگ نیستی نیست و حیات آدمی پس از مرگ نیز ادامه خواهد داشت. از دیگر کارکردهای حیات و مرگ که اهمیت آن را چند برابر می‌کند، این است که این دو پدیده‌ی الهی در مکتب تربیتی انبیاء از نشانه‌های توحید و یگانگی و خداشناسی ذکرشده است. قرآن کریم حیات و ممات را آفریده‌ی خداوند متعال و زمام آن دو را به قدرت او می‌داند. «الَذی خَلَقَ المُوت و ألحَیاه لیَبلُوَکُم ایکم أحسَنُ عملاً. مرگ وزندگی نه ساخته‌ی دست بشرند و نه به غیر خداوند متکی و وابسته است، بلکه تحت ربوبیت خداوند متعال است. (ملک:۲) ازاین‌رو یکی از برهان‌هایی که انبیاء آن را اقامه کرده‌اند، این است که مسئله‌ی مرگ وزندگی به دست خداوند است و اوست که خالق یگانه و توانایی است که می‌تواند انسان را زنده کند و بمیراند و این کار از عهده‌ی احدی برنمی‌آید.
حال با توجه به روشن شدن نسبی مفهوم و اهمیت حیات از دیدگاه قرآن کریم به بررسی مفهوم حیات طیبه که در میان مراتب مختلف حیات برترین نوع حیات برای انسان محسوب می‌شود و به‌طور خاص در آیه‌ی ۹۷ سوره‌ی نحل با این تعبیر به‌کاررفته است از دیدگاه تفاسیر مختلف قرآن و همچنین روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام می‌پردازیم.
جایگاه حیات طیبه در تفاسیر مختلف قرآن کریم
یکی از موضوعات مهمی که قرآن کریم آن را رهاورد وحی می‌داند (حیات طیبه) زندگی پاک و منزه است. خدای متعال مؤمنان را وعده داده است که درازای ایمان و عمل صالح آنان را زندگی می‌بخشد؛ و از حیاتی طیبه بهره‌مندمی کند. آن‌هم حیاتی برتر و راستین و نه مجازی و مبدل که از همین سرای دنیا نیز برای آنان محقق می‌گردد.
در قرآن کریم از «حیات برتر انسانی» با تعبیر «حیات طیبه» یادشده است و فقط در آیه‌ی ۹۷ سوره‌ی نحل این تعبیر صراحتاً به‌کاررفته است. «مَن کانَ عَمِلَ صالِحاً مِّن ذَکَرٍ أو أَ نثی وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَلَنُحییَنّه حَیَوه ً طَیّبَه ً وَ لَنَجزِیَنَّهُم أجرَهُم بِأحسَنِ مَا کَانُوا یَعمَلُونَ. هر کس از مرد یا زن کار شایسته کند و مؤمن باشد، قطعاً او را بازندگی پاکیزه‌ای، حیات [حقیقی] بخشیم و مسلماً به آنان بهتر ازآنچه انجام می‌دادند پاداش خواهیم داد.»
هرچند در آیات متعدد دیگری و با تعابیر مختلفی به این مرتبه از حیات انسانی اشاره‌شده است و تمامی انسان‌ها را به آن دعوت و راه‌های وصول و همچنین آثار آن را بیان نموده است.
«یا ای‌ها الذَینَ آمَنوا إستَجیبوا للهِ وِ لِلرَّسولِ إذَا دَعَاکُم لِمَا یُحییکم ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون خدا و پیامبرش شمارا به چیزی فراخواندند که به شما حیات می‌بخشد آنان را اجابت کنید.»(انفال:۲۴)
خداوند در این آیه از مؤمنان خواسته است که دعوت خدا و پیامبرش را که آن‌ها را به چیزی که حیات می‌بخشد، فرامی‌خواند، اجابت نمایند. حیاتی که در این آیه بدان دعوت‌شده، غیر از حیات حیوانی و یا طبیعی و غریزی انسانی است که افراد قبل از دعوت از آن برخوردار بوده‌اند، بلکه بسیار بالاتر از آن است و مخاطب آن نیز مؤمنان می‌باشند.
و کافران را از این حیات برتر انسانی محروم می‌داند: «لینذر من کان حیاً و یحق القول علی الکافرین. تا افرادی را که [دلی] زنده است بیم دهد و گفتار خدا درباره‌ی کافران محقق گردد. (یس:۷۰)
انّما یستجیب الذین یسمعونَ و الموتی یبعثهم الله ثم الیه یرجعون. تنها کسانی دعوت تو را اجابت می‌کنند که گوش شنوا دارند و اما مردگان را خداوند در قیامت بر خواهد انگیخت؛ سپس به‌سوی او باز گردانیده می‌شوند.»(انعام:۳۶)
در آیه‌ی ۷۰ سوره‌ی یس «کافران» بنا بر مقابله آن‌ها با «زندگان»، «مرده» محسوب شده‌اند. (مکارم شیرازی،۱۸: ۴۴۱)
و در آیه‌ی ۳۶ سوره‌ی انعام «مردگان» بر اساس مقابله‌ای که صورت گرفته است همان «کافران» و روی‌گردانان از دعوت الهی هستند. (طباطبایی،۷: ۶۷)
حیات طیبه وبرتری که صالحان مؤمن از زن و مرد از آن بهره‌مندمی شوند و کافران از آن محروم‌اند حیات جدیدی است. غیرازآن حیاتی که به دیگران نیز داده‌شده است و مشترک میان همه‌ی انسان‌هاست. وعده‌ی خداوند در آیه‌ی ۹۷ سوره‌ی نحل مبنی بر اینکه مؤمنان صالح را به حیاتی طیبه زنده می‌کند، به این معنا نیست که زندگی آنان را تغییر می‌دهد. مثلاً حیات خبیث آنان را به حیاتی طیبه و خوش تبدیل می کند یعنی اصل حیات همان حیات عمومی است ولی وصف آن را خداوند تغییر دهد؛ زیرا اگر مقصود این بود کافی بود که بفرماید: «ما حیات او را طیب می‌کنیم» ولی این‌طور نفرموده، بلکه فرمود: «ما او را به حیاتی طیب زنده می‌سازیم.»(طباطبایی ج ۱۲: ۳۴۲)
مانند حیاتی که در پرتو جهاد درراه خدا نصیب مؤمن می‌شود: «وَ لَا تَحسَبَن الذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ الله أمواتا بَل أحیاءٌ عِندَ رَبِهِم یُرزَقُونَ. (ای پیامبر!) هرگز گمان مبر کسانی که درراه خدا کشته شدند، مردگان‌اند، بلکه آنان زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند.»(آل‌عمران: ۱۶۹)
البته باید توجه داشت که نه حیات موعود، اختصاص به حیات شهیدان دارد و نه دعوت خداوند و پیامبر در جمله‌ی «لما یحییکم» به جهاد درراه خدا خلاصه می‌شود، بلکه قلمرو حیات و دعوت در آیه‌ی شریفه تمامی معارف الهی را دربرمی گیرد.
اما با توجه به تفسیر آیه‌ی ۹۷ سوره‌ی نحل، در مورد مراد از حیات طیبه نظرات متفاوتی بیان‌شده است:
۱ ـ قاضی عبدالجبار گفته، اقرب آن است که در دنیا حاصل می‌شود، زیرا خداوند در آخر آیه فرموده است: «و لنجزینهم اجرهم به احسن ما کانوا یعملون» که بدون شک مراد اجر در آخرت است.
۲ ـ سعید بن جبیر معتقد است این حیات در آخرت و در بهشت حاصل می‌شود.
۳ ـ ابن عباس مصداق این حیات را رزق حلال و حسن بصری قناعت دانسته است.
۴ ـ از سری نقل‌شده مراد حیات طیبه‌ای است که در قبر حاصل می‌شود.
بنابراین حیات طیبه حیاتی است حقیقی و واقعی و نه مجازی و لذتی است عاری از الم و کدورت و خیر و سعادتی است غیر آمیخته به شر و شقاوت که خداوند آن را به کسانی که سزاوارند افاضه می‌کند. حیات طیبه حقیقتی جدا و مستقل از حیات طبیعی که همه در آن مشترک‌اند نیست. در عین اینکه غیر آن است، با آن است، اختلاف به مرتبه است نه به عدد، به‌عبارت‌دیگر، تفاوت در کیفیت است نه در کمیت؛ بنابراین انسان برخوردار از آن دو گونه زندگی ندارد، بلکه چون دیگران یک زندگی دارد اما قوی‌تر، روشن‌تر و واجد آثار بیشتر است. همان‌گونه که مرتبه‌ی بالاتر از حیات طیبه یعنی ـ روح قدسی ـ که خداوند آن را مخصوص پیامبران دانسته، زندگی سومی نیست، بلکه مرتبه‌ی سومی از حیات است؛ بدین معنا که زندگی رهبران الهی از درجه‌ی بالاتری برخوردار است.
نکته‌ی دیگر، مستفاد ازجمله‌ی «فلنحیینه حیاه طیبه» این است که خداوند متعال به مؤمنی که عمل صالح انجام دهد، حیات جدیدی، غیر آن حیاتی که داشته و دیگران نیز دارند، افاضه می‌کند، نه آنکه حیات او را تغییر می‌دهد؛ مثلاً حیات خبیث او را تبدیل به حیات طیبی می‌کند که اصل حیات همان حیات عمومی باشد و وصفش تغییر کند؛ زیرا اگر مقصود این بود، گفته می‌شود: «فلنحیین حیاته» ما حیات او را طیب می‌کنیم، ولی این‌چنین نفرموده، بلکه فرموده است: «فلنحیینه حیاه طیبه» ما او را به حیاتی طیب زنده می‌سازیم ازاین‌گونه برمی‌آید که خداوند متعال حیاتی ابتدایی و جدید به او عنایت می‌کند.
جایگاه حیات طیبه در قرآن نشان‌دهنده‌ی نوعی زندگی و حیات برتر است درواقع حیات طیبه یعنی تحقق جامعه‌ای قرین با آرامش، امنیت، رفاه، صلح، محبت، دوستی، تعاون و مفاهیم سازنده‌ی انسانی که ازنا به سامانی‌ها و درد و رنج‌هایی که براثر استکبار، ظلم، طغیان، هواپرستی و انحصارطلبی به وجود می‌آید و آسمان زندگی را تیره‌وتار می‌سازد در امان سازد؛ و به‌این‌ترتیب معیار، تنها ” ایمان” و ” اعمال صالح زائیده آن” است و دیگر هیچ قید و شرطی نه ازنظر سن و سال، نه ازنظر نژاد، نه ازنظر جنسیت و نه ازنظر پایه و رتبه اجتماعی در کار نیست؛ و نتیجه این عمل صالح مولود ایمان در این جهان، حیات طیبه است.
در تفسیر احسن الحدیث در ذیل آیه ۹۷ سوره‌ی نحل جایگاه حیات طیبه این‌طور بیان‌شده است که حیات طیبه قناعت و رضا به قسمت الهی می‌باشد، مراد از حیات طیبه حتماً خورد خواب و وسایل مادی نیست بلکه یک روشن‌بینی و رضا به قضای الهی و صبر و سعه‌صدر و یقینی که همه پیشامدها در مقابل آن سهل است. چنان‌که در المیزان نیز نزدیک به آن فرموده است.
خواجه عبدالله انصاری در تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید می‌گوید: «حیات پاکیزه را کسی سزد که اعمال او نیکو و سیرت او پاک و همت وی جمع باشد و معتقد باشد که نجات او به فضل الهی است نه به کردار بندگی و حیات طیبه امروز حلاوت طاعت است و نسیم قرب و یادگار ازل و فردا در حظیره‌ی قدس به حضرت طوبی و حسنی.
در تفسیر نور نیز حیات طیبه انسان به معنای آن است که انسان دلی آرام و روحی مؤمن داشته باشد، مؤمن به نور خدا می‌بیند، مشمول دعای فرشتگان است، مشمول تأییدات الهی است، این‌گونه افراد خوف و حزنی ندارند.
در آیه‌ی ۹۷ سوره‌ی نحل ایمان و عمل صالح به‌عنوان دو رکن اساسی حیات طیبه به شمار رفته است. حیات طیبه، زندگی است پاک و خالص که هیچ گناه و خباثتی در آن وجود ندارد که فاسدش کند و یا آثارش را از بین ببرد، در حیات طیبه، هیچ‌گونه رذیله‌ی اخلاقی وجود ندارد، هر چه هست فضایل اخلاقی است. این حیات اگرچه از حیات معمولی انسان‌ها جدا و مستقل نیست، اما به دلیل مرتبه‌ی بالایی که دارد از آن تمییز داده می‌شود. برخلاف حیات معمولی انسان‌ها که تمامی انسان‌ها از آن بهره‌مند هستند. قرآن ایجاد این حیات جدید را صرفاً در پرتو ایمان و عمل صالح می‌داند، افرادی که از این حیات جدید بهره‌مند می‌شوند از سایرین متمایز می‌شوند و دو بهره می‌برند. «یا ای‌ها الذین آمَنوا إتقوا الله وَ آ مِنوا برسوله یؤتکم کفلینِ مِن رحمَتِه وَ یَجعَل لَّکُم نوراً تمشونَ به وَ یغفِر لَکُم و اَللهُ غَفورٌ رحیم. ای کسانی که ایمان آورده‌اید، تقوای الهی پیشه کنید و به رسولش ایمان بیاورید تا دو سهم از رحمتش را به شما ببخشد و برای شما نوری قرار دهد که به [برکت] آن راه سپرید و بر شما ببخشاید و خدا آمرزنده‌ی مهربان است.»(حدید:۲۸)
بر این اساس فرق بین دو رویکرد «دنیاخواه» و «آخرت خواه» مشخص می‌شود و قرآن تفاوت بین این دو و صاحبان آن را روشن می‌کند.
«او مَن کانَ میتاً فَأحییناهُ وَ جعلنا لهُ نوراً یَمشی به فی الناس کَمَن مثله فی الظُلمات ِ لَیسَ بِخارجٍ مِنها کَذالِکَ زُیّنَ لِلکافرینَ مَا کانُوا یعلَمونَ. آیا کسی که مرده بود، سپس او را زنده کردیم و نوری برایش قراردادیم که با آن در میان مردم راه برود، همانند کسی است که در تاریکی‌ها باشد و از آن خارج نگردد؟ این‌گونه برای کافران، اعمال (زشتی) که انجام می‌دادند تزیین‌شده (و زیبا جلوه کرده است). (انعام:۱۲۲) قرآن نیک‌فرجامی را بهره‌برداری از این حیات و لوازم آن می‌داند و به این خاطر آن را حیات طیبه یا حیات دوست‌داشتنی می‌نامد.
بر این مبنا قرآن برای دو رویکرد «دنیاخواه» و «آخرت جو» دو مسیر و فرجام را تبیین و تصریح می‌کند که در دنیا و آخرت باهم متفاوت هستند: «أحسب الذین اجترحوا السیئات أن نجعلهم کالذین ءامنوا و عملوا الصالحات سواء محیاهم و مماتهم ساء ما یحکمون. آیا کسانی که مرتکب بدی‌ها و گناهان شدند گمان کردند که ما آن‌ها را مانند کسانی قرار می‌دهیم که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند [به‌طوری‌که] زندگی آن‌ها و مرگشان یکسان باشد؟ چه بد داوری می‌کنند. (جاثیه:۲۱)
لذا الگوی قرآن برای نیک‌فرجامی در دنیا حیات طیبه یا زندگی دوست‌داشتنی است که متضمن نیک‌فرجامی در دنیا و آخرت است. بر اساس مبنای هستی‌شناسی که قرآن ارائه می‌کند قرآن عالم غیب را وجوهی دیگر از هستی معرفی می‌کند و دنیا را در مسیری ممتد قرار می‌دهد که از عالم غیب شروع می‌شود و سپس دوباره به آن عالم بازمی‌گردد؛ بنابراین «مردمانی که ایمان و عمل صالح را باهم داشته باشند، مقدرشان این است که خداوند متعال با حیات طیبه یعنی زندگی بدون غم و غصه و اضطراب آن‌ها را احیا کند، «فلنحیینه حیاه طیبه» و مقرر آخرتشان هم این است که پاداش بهتر از کردارشان به آن‌ها عطا خواهد شد.»
بنابراین همان‌طور که در معنای آیه ۹۷ سوره‌ی نحل هم بیان شد؛ برای وصول به حیات طیبه، دو زمینه و حسن لازم است: اول حسن فعلی (عمل صالح) و دومی حسن فاعلی (ایمان). به عبارتی کار خوب ریشه گرفته در باور خوب. بر همین مبنا اگر کسی مؤمن باشد ولی عمل خوب و صالح نداشته باشد و به ایمان بدون عمل اکتفا نماید و یا برعکس باشد یعنی کار خوب و صالح انجام دهد ولی ایمان نداشته باشد به «حیات طیبه» راه نمی‌یابد. منظور از ««ایمان» نیز ایمان به مبدأ و معاد و اعتقاد به خدا و قیامت است، چنان‌که در قرآن در آیه‌ای در کنار ایمان به خدا ایمان به معاد نیز ذکرشده است. «أن الذین آمَنوا وَ الذینَ هادُوا و النصری و الصبئین من ءامن بالله و الیوم الاخر و عمل صالحا فلهم اجرهم عند ربهم و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون. در حقیقت، کسانی که [به اسلام] ایمان آورده‌اند و کسانی که یهودی شده‌اند و ترسایان و صابئان، هر کس به خدا و روز بازپسین ایمان داشت و کار شایسته کرد، پس اجرشان را پیش پروردگارشان خواهند داشت و نه بیمی برآنان است و نه اندوهناک خواهند شد.»(بقره:۶۲)
منظور از عمل صالح نیز در قرآن کریم، عملی است که مطابق با وحی و آموزه‌های دینی باشد.
حیات طیبه در روایات و کلام معصومین (علیهم‌السلام)
حیات طیبه در لسان روایات و احادیث، آن زندگی آرمانی است که پیشوایان معصوم آن را از خداوند مسئلت نموده و انسان‌ها را برای رسیدن به آن تشویق و تأکید و تکلیف نموده‌اند.
امام سجاد (ع) در دعای معروف ابوحمزه ثمالی می‌گوید: «و الجعلنی ممن اَطلتَ عمره و حَسَّنَت عَمَلَه و اتممتَ علیه نعمَتک و رضیتَ عنه وَ اَحییتهُ حیاهً طیبهً… پروردگارا، مرا از کسانی قرار ده که به او عمر طولانی عطا نموده و عمل او را نیکو گردانیده نعمت‌هایت را بر او تمام کرده و از او راضی شدی وزنده گردانیدی او را به زندگی پاکیزه.

تمایل روسیه به کنترل انرژی منطقه با دولتی کردن بخش اعظم سهام شرکتهایی همچون لوک اویل، گازپروم و سیب نفت بیشتر آشکار میشود. همانگونه که پیش از این و در قسمت متغیرهای تأثیرگذار بر سیاست خارجی روسیه بیان شد، سیاست خارجی روسیه تا حد زیادی با مسائل اقتصادی بویژه منافع اقتصادی شرکتهای بزرگ پیوند خورده است. لنا جانسون معتقد است که در دورۀ پوتین منافع روسیه در بخش انرژی، شاخصی جدید از سیاست این کشور در آسیای مرکزی بود. شرکتهای انرژی روسی (به طور عمده گازپروم) در ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان توسعه یافتند. گازپروم موافقتنامههایی را برای بهرهبرداری از منابع گاز، رد شدن خطوط لوله و صادرات آن امضا کرد. در مارس ۲۰۰۲ نیز روسیه یک اتحاد گازی بین روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان برای صادرات گاز به اروپا به راه انداخت.^[۳۸۵] انعقاد قرارداد ۱۵ ساله با قزاقستان جهت ترانزیت نفت این کشور به بازار اروپا در سال ۲۰۰۲، سرمایهگذاری مشترک گازپروم با یک شرکت قزاقی^[۳۸۶] برای خرید گاز از قزاقستان و انتقال آن به جمهوریهای مشترکالمنافع و ماورای آن، انجام مذاکره با قزاقستان برای انعقاد قرارداد ۲۵ ساله در خصوص صادرات گاز و همچنین انعقاد قرارداد ۲۵ ساله با ترکمنستان جهت ترانزیت گاز این کشور از طریق خاک روسیه به بازار مصرف در سال ۲۰۰۳،^[۳۸۷] بخشی از اقدامات روسیه در راستای اهداف ذکر شده محسوب میگردد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

البته از آنجا که نفت و گاز قزاقستان و گاز ترکمنستان برای رسیدن به بازارهای خارجی باید از قلمرو و ساختار خطوط لولۀ روسیه عبور کنند، آنچه به تازگی در سیاستهای قزاقستان و ترکمنستان جلب توجه نموده است این است که علیرغم این وابستگیها؛ دشواری در توافق با شرکای روسی بر سر سهمیۀ حمل و نقل آنها، سطوح قیمتها و نحوۀ پرداخت، موجب شده است که صادرات از طریق قلمرو روسیه به گزینۀ کم جذابیتتری برای ترکمنستان و قزاقستان تبدیل شود.
روسیه حتی در زمینۀ انرژیهای دیگر نیز در آسیای مرکزی نوعی انحصارطلبی را دنبال میکند. در این رابطه لنا جانسون مینویسد:” «انحصارگرایی الکتریکی روسیه»^[۳۸۸] وظیفۀ بازسازی مجدد ایستگاههای انرژی آبی در تاجیکستان و قرقیزستان را به عهده گرفت؛ «یو ای اس» همچنین مسئولیت شبکۀ برق آسیای مرکزی را نیز تصاحب کرد”.^[۳۸۹]
در خصوص تأثیر سیاستهای روسیه بر روی کشورهای آسیای مرکزی، روی آلیسون معتقد است ابتکار عمل امنیتی ـ نظامی روسیه در آسیای مرکزی شکل ملایمی از هژمونی روسیه بر دولتهای دریای خزر و آسیای مرکزی را ایجاد کرده است که در میان مدت، نتیجۀ آن استقلال این کشورها در سیاستهای انرژی نسبت به سیاستهای نظامی، از مسکو است.^[۳۹۰]

• • 1. 1. سیاستهای ایران

در زمینۀ انتقال نفت و گاز خزر، ایران مخالف خط لولۀ باکو ـ جیحان بود و معتقد بود که ایران ارزانترین و امنترین مسیر برای انتقال انرژی از دریای خزر به بازارهای مصرف است. چنین وضعیتی در مورد خط لولۀ انتقال گاز ترکمنستان؛ «ترانس خزر»، به باکو برای انتقال به ترکیه نیز وجود دارد. زیرا ایران امیدوار است که گاز مورد نیاز ترکیه را با انتقال گاز ترکمنستان از طریق خط لولۀ گاز خودش تأمین کند. کمال خرازی، وزیر خارجۀ وقت نیز زمانی اعلام کرد: «ما معتقد به تنوع خطوط انتقال انرژی هستیم؛ ولی ایران را به عنوان بهترین مسیر برای جنوب، شرق وغرب میدانیم».^[۳۹۱]
سیاست ایران را در راستای تشویق شرکتهای عمدۀ نفتی به اجرا نکردن خط لولۀ باکو ـ جیحان، فریدمن اینگونه بیان میکند: ایران قیمت مبادلۀ نفت خود با ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان را از آغاز سال ۲۰۰۰ تا ۳۰ درصد کاهش داد و مهدی حسینی، معاون امور بینالملل وزیر نفت ایران، به صراحت اظهار داشت : «کاهش قیمت، ایران را برای مقابله با گزینههای سیاسی، در صادرات مواد خام دریای خزر، در موضع برتر قرار میدهد».^[۳۹۲] در سال ۱۹۹۷ نیز ترکمنستان و ایران یک خط لولۀ ۱۹۰ میلیون دلاری موسوم به خط لولۀ کورپدژه- کرد کوی^[۳۹۳] را کامل کردند که دو کشور را بهم متصل میسازد. این نخستین خط لولۀ صدور گاز طبیعی از آسیای مرکزی بود که روسیه را کنار میگذاشت.^[۳۹۴]
با این همه از نظر الهه کولایی، ایران با وجود تمایل به ایفای نقش در عرصۀ ترانزیت، به دلیل نقش فعّال آمریکا از یک سو و نیز فقدان توجه لازم به آسیای مرکزی و قفقاز، نتوانست توسعۀ لازم را در روابط خود با این کشورها ایجاد کند و لذا در زمینۀ ترانزیت نفت و گاز هم موفقیت چندانی بدست نیاورده است.^[۳۹۵] در زمینۀ ترانزیت نفت و گاز، ایران تنها موفق شده است تا در چارچوب عملیات معاوضه از سال ۲۰۰۳، روزانه ۱۲۰ هزار بشکه نفت را از دو جمهوری قزاقستان و ترکمنستان دریافت و در شهرهای شمالی خود مصرف نموده و ما به ازای آن را در جنوب کشور در اختیار خریداران قرار دهد.^[۳۹۶] در سال ۲۰۰۴ نیز حدود ۱۳۰۰۰۰ بشکه در روز از نفت روسیه، ترکمنستان و قزاقستان با کشتی به نکا حمل شد و از آنجا با خط لولۀ نکا ـ تهران، به ظرفیت ۱۷۰۰۰۰ بشکه در روز به تهران انتقال یافت.^[۳۹۷]
در پروژۀ ناباکو ایران نیز علاقمند است که مشارکت داشته باشد. ایران صاحب ۱۶% ذخایر گاز جهان است. ولی به علت تحریم‌های اعمال شده از سوی کشورهای غربی بویژه ایالات متحده امکان زیادی برای صدور گاز خود ندارد. در این میان، طرح خط لولۀ ناباکو که قرار است به وسیلۀ آن گاز به اروپا منتقل شود، با کمبود منابع روبرو است و ایران می‌تواند صادر‌کنندۀ ایده‌آلی محسوب شود، اما همان طور که اشاره شد، تحریم‌‌ها و موضع‌گیری ایالات متحده مانع از آن می‌شود که مشارکت آن در خط لوله ناباکو صورت عملی به خود بگیرد. ریچارد مورنینگستار،^[۳۹۸] نمایندۀ ویژۀ ایالات متحده در ماه ژوئیۀ سال جاری(۲۰۰۹) در جلسۀ کمیتۀ امور خارجۀ مجلس سنای ایالات متحده اظهار داشت: «فکر نمی‌کنم که شرکت‌کنندگان پروژه ناباکو الآن بتوانند درباره عضویت ایران در این پروژه به توافق برسند». به گفتۀ وی «عده‌ای در این منطقه طرفدار مشارکت ایران هستند»، ولی الآن برای همکاری با ایران در ناباکو زمان مناسبی نیست؛ زیرا ایالات متحده «در عوض این مشارکت چیزی دریافت نمی‌کند».^[۳۹۹]

• • 1. 1. تعامل موجود میان ایران و روسیه در بخش انرژی

از دیدگاه الهه کولایی هرچند ایران و روسیه در قفقاز و آسیای مرکزی از عرصه های گوناگون برای همکاری برخوردار بودند، ولی نقش سنتی روسیه در زمینۀ تأمین انرژی این جمهوریها و انتقال منابع انرژی منطقه از قلمرو خود و کنترل آن، عرصۀ جدیدی از رقابت را فراروی دو کشور گشود. در شرایط پس از فروپاشی که این جمهوریها برای یافتن مسیرهای جدید و کاهش نفوذ سنتی روسیه به حرکت درآمدند، ایران یکی از بهترین مسیرهای دسترسی آنان به آبهای آزاد جهان بوده است. ویژگی جغرافیایی ایران و رویکردهای واگرایانۀ کشورهای منطقه برای یافتن کشورهای جایگزین روسیه نیز به نوبه خود زمینهساز ایجاد رقابت جدی میان ایران و روسیه شده است.^[۴۰۰] در این خصوص کیهان برزگر نیز معتقد است که بطور کلی روسیه تمایل ندارد نفت و گاز منطقه از طریق ایران صادر شود؛ چرا که این کار از وابستگی جمهوریها به روسیه میکاهد.^[۴۰۱] همچنین روسیه با نگاه انحصاری به بازار سنتی خود در اروپا، مخالف هرگونه اقدام ایران در زمینۀ صدور گاز خود به اروپاست. اولیویه روآ دربارۀ موقعیت ایران مینویسد: “خطوطی که از ایران میگذرند، خیلی ارزانتر از مسیرهای دیگر میباشند (مسیر ایران زیر ۱ میلیارد دلار، ۲ میلیارد دلار از طریق افغانستان، ۴- ۳ میلیارد دلار از طریق گرجستان و ترکیه) و موضوع دیگر اینکه ایران با ثباتترین کشور منطقه و قابل اعتمادترین شریک معاملات تجاری می باشد”.^[۴۰۲] به این ترتیب آنگونه که در بالا به آن اشاره شد، دو کشور اگرچه برای متوقف کردن اجرای خط لولۀ باکو ـ جیحان با هم همکاری میکردند، (زیرا این خط لوله تهران و مسکو را از حق ترانزیت محروم میکرد) ولی در مورد مسیر نهایی انتقال انرژی اختلاف داشتند.
در مورد خط لولۀ ترانس خزر نیز روآ معتقد است: ” تنها زمینۀ مشترک بین ایران و روسیه در دریای خزر مخالفت آن دو با خط لولۀ ترانس کاسپین است که بایستی در زیر بستر دریا بین بنادر ترکمنباشی و باکو ساخته شود. مخالفت این دو کشور براساس ملاحظه های زیست محیطی است. اما نگرانی اصلی، استراتژیک میباشد. چنین خط لولهای به صورت مستقیم آسیای مرکزی و تولید گاز و نفت دریای خزر را به مسیر غرب ـ شرق به زیان محور شمال ـ جنوب مرتبط خواهد کرد. اما حتی در مورد این محور شمال ـ جنوب نیز تهران و مسکو رقیب یکدیگر هستند”.^[۴۰۳]
بنابراین به غیر از خط لولۀ باکو ـ جیحان که تلاشهای ایران و روسیه برای اجرا نشدن آن به نتیجهای نرسید، در مورد انتقال گاز ترکمنستان نیز، اکنون بین روسیه، آمریکا و ایران رقابت وجود دارد. روسیه مخالف انتقال گاز از هر مسیر غیر روسی است و آمریکا نیز مخالف انتخاب مسیر ایران میباشد. به نظر عزتالله عزتی به نظر میرسد اهداف آمریکا در رابطه با محدود کردن ایران در بهرهگیری از شرایط ویژۀ جغرافیایی خود برای انتقال نفت به حوزۀ خلیج فارس، با اهداف استراتژیک روسیه بطور کامل هماهنگی دارد.^[۴۰۴]
اگر چه ایران و روسیه برای متوقف کردن اجرای خط لولۀ باکو ـ جیحان و خط لولۀ دریای خزر با یکدیگر همکاری میکردند، ولی منافع بلندمدت آنها در این قضیه متفاوت است. مسکو میخواهد تا خطوط انتقال منابع دریای خزر از روسیه عبور کند تا روسیه بتواند دولتهای قفقاز و آسیای مرکزی را کنترل کند.^[۴۰۵] ایران نیز بیشتر به دلایل اقتصادی مایل به عبور مسیرهای انتقال از خاک خود میباشد.
در خط لوله ناباکو نیز به دلیل ظرفیتهای بالای ایران در زمینۀ انتقال انرژی به نظر میرسد روسیه تلاش زیادی میکند که ایران به این خط لوله نپیوندد. زیرا ایران با تمایلی که به حضور در این عرصه نشان داده است، اکنون بصورت رقیبی برای روسیه درآمده است. اگرچه روسیه به تازگی بیان کرده است که ناباکو را فاقد ظرفیت رقابت با خطوط لولۀ روسیه میداند،^[۴۰۶] ولی به نظر میرسد این کشور همچنان در راستای سیاست عملگرایی خود و تمایل به ایفای نقش «ابرقدرت انرژی» در منطقه و جهان، مایل به شکلگیری ناباکو و یا حداقل قدرت گرفتن این خط لوله نیست؛ موضوعی که با پیوستن ایران به ناباکو، احتمال آن افزایش مییابد. ولادیمیر چی‌ژوف،^[۴۰۷] نمایندۀ دائم روسیه در اتحادیۀ اروپا با تأکید بر سیاسی بودن خط لوله ناباکو و اینکه اروپا برای تأمین نیازهای آتی خود به چندین خط لوله گاز جدید نیاز دارد، خطوط لوله «جریان جنوبی»،^[۴۰۸] «جریان شمالی»^[۴۰۹] و «ناباکو» را هم‌راستا ارزیابی کرد. او با اشاره به چالشهای فنی احداث خط لوله ناباکو، در خصوص اینکه احداث آن ارزانتر از احداث خط لوله «جریان جنوبی» باشد، ابراز تردید کرد. سرگئی ش‌ماتکو،^[۴۱۰] وزیر انرژی روسیه نیز ضمن تأیید سخنان چی‌ژوف، تأکید کرد که «ناباکو» نمی‌تواند رقیبی برای «جریان جنوبی» باشد. به اظهار او «جریان جنوبی» می‌تواند بزودی عملی شود و روسیه در حال نهایی کردن برنامه‌های خود در این زمینه است.^[۴۱۱] در این زمینه، پوتین با تصریح بر واقع‌گرایانه‌تر بودن خط لوله جریان جنوبی اظهار داشت؛ “ما با کسی رقابت نکرده و فقط امکانات خود را عرضه می‌کنیم. شرکای ما نیز تنها باید با ماشین حساب سود خود را حساب کنند”. او در اشاره به غیراقتصادی بودن خط لوله ناباکو افزود: ‌”ما مخالفتی نداریم که کسی بخواهد زمین را حفر کرده و لوله‌های آهنی را زیر خاک کند”.^[۴۱۲] با این همه تردیدهای دولت جدید بلغارستان در خصوص احداث خط لولۀ جریان جنوبی نیز موجب نگرانی مسکو گردیده است. هرچند روسیه با دولت پیشین بلغارستان بر سر همکاری در ساخت خط لوله «جریان جنوبی» به توافق رسیده بود، اما تغییر قدرت در این کشور سبب چالشهایی در این زمینه شد و دولت جدید این کشور بطور رسمی اعلام کرد نسبت به طرح روسی نظری مثبتی ندارد و از خط لوله ناباکو حمایت می‌کند. این تغییر موضع به دنبال آن صورت گرفت که پیش‌تر، بلغارستان به همراه ترکیه، رومانی، مجارستان و اتریش توافق‌نامه مربوط به ساخت خط لوله ناباکو را در آنکارا به امضا رسانده بود.^[۴۱۳] به این ترتیب روسیه بطور کلی مخالف این طرح به نظر میرسد و تمام تلاش خود را نیز برای تسریع در اجرای خط لوله جریان جنوبی به کار بسته است تا غیر اقتصادی بودن ناباکو را ثابت کند.
روسیه همچنین به تازگی پیشنهاد ایجاد «سازمان همکاریهای خزر» را (بدون حضور ایران) داده است. به نظر میرسد روسیه با پیشنهاد ایجاد سازمان همکاری‌های خزر میخواهد از یک سو به عنوان سازوکاری سلبی به تحدید نفوذ کشورهای دیگر در حوزۀ خزر اقدام کند و از سوی دیگر به عنوان سازوکاری ایجابی نقش خود را به عنوان مبتکر اصلی حوزۀ خزر بازتثبیت کند. بیرون‌گذاشتن ایران از حوزۀ خزر نیز به عنوان یکی دیگر از اهداف روسیه از این ابتکار ذکر شده است. به این معنی که با توجه به ابراز تمایل زیاد ایران به الحاق به این خط لوله از جمله از طریق انتقال گاز ترکمنستان از طریق خاک خود به ترکیه و از آنجا به اروپا و امضاء چند سند همکاری میان تهران و باکو که در سفر الهام علی‌یف به تهران (برای شرکت در نشست دهم سران کشورهای عضو اکو در ۲۱ اسفند ۱۳۸۸) انجام شد، روس‌ها از این بابت نگران شده‌اند که همکاری ایران و آذربایجان منجر به ورود ایران به ناباکو شده و در نتیجه روسیه در این میان به حاشیه رانده شود. به نظر میرسد همین نگرانیها موجب گردید که سرگئی لاوروف همزمان با نشست سران اکو در تهران به آذربایجان سفر کند.^[۴۱۴]
با این حال برخی تحلیلگران معتقدند که ایران تلاش جدی جهت تأثیرگذاری بر روندهای انتقال انرژی و به طور کلی نفوذ در این منطقه صورت نمیدهد. به عنوان مثال داود کیانی در این خصوص مینویسد: ” ایران علیرغم داشتن منافع اختلافزا با روسیه در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز، این مناطق را به عنوان حیات خلوت برای روسیه به رسمیت شناخته است. به این ترتیب تا زمانی که دو کشور در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز دارای منافع مشترکی همچون مهار طالبان، صلح تاجیکستان و مخالفت با حضور آمریکا و غرب در منطقه باشند، ما شاهد همکاری و مشارکت فعال ایران در مناسبات و تعاملات منطقهای هستیم و هرگاه اصطکاک بین دو کشور رخ مینماید، ایران با سکوت نسبی خود، مانع از ناخرسند شدن شریک امنیتی خود میشود. موفقیت روسها در انتقال منابع نفت و گاز کشورهای قزاقستان و ترکمنستان و فقدان رقابت جدی ایران با این کشور در حوزه های یاد شده، نمونههایی از این مدعا میباشند”.^[۴۱۵]

1. 1. جنگ داخلی تاجیکستان

جنگ داخلی در تاجیکستان در تابستان ۱۹۹۲ میان هواداران رئیس جمهور کمونیست این کشور یعنی امامعلی رحمانف و مخالفان شامل نیروهای اسلامی و همچنین گروه های غیراسلامی طرفدار دموکراسی، آغاز و تا سال ۱۹۹۷ ادامه داشت. در این جنگ داخلی بیش از ۵۰ هزار نفر کشته و نزدیک به ۱ میلیون نفر (یک پنجم جمعیت کشور) آواره شدند.^[۴۱۶]

• • 1. 1. نقش روسیه در جنگ تاجیکستان

جنگ داخلی تاجیکستان موجب مداخلۀ کشورهای دیگر برای پایان آن شد. با این حال در ابتدا روسیه میکوشید با تلاشهای سیاسی، ناآرامیهای نظامی را متوقف سازد. نیروهای نظامی روسیه در این مرحله حق مداخله در امور تاجیکستان را نداشتند. به دلیل بیثباتیهای موجود در منطقه انتقال سلاح از افغانستان نیز سبب تشدید درگیریها شد. با فشار رهبران آسیای مرکزی بویژه ازبکستان که تاجیکستان را نخستین خاکریز نیروهای اسلامگرا میدانستند،^[۴۱۷] روسیه نگران از توسعۀ گرایشهای اسلام گرایانه به داخل فدراسیون و گسترش بیثباتی سیاسی در آسیای مرکزی، تلاش کرد روند دگرگونیهای سیاسی ـ نظامی تاجیکستان را تحت کنترل قرار دهد. زیرا تأثیرپذیری مسلمانان روسیه از دگرگونیهای سیاسی تاجیکستان میتوانست پیامدهای غیرقابل مهاری به همراه داشته باشد.^[۴۱۸]
در پاییز ۱۹۹۲ و با شدت یافتن درگیریها، روسیه با وجود نوعی انفعال در سیاست خارجی منطقهای خود و نیز تمایل نداشتن به درگیری در جنگ داخلی تاجیکستان، دریافت که مداخلۀ این کشور برای جلوگیری از بروز بیثباتی در آسیای مرکزی ضروری است. فشار رهبران آسیای مرکزی و بویژه ازبکستان نیز در دگرگون شدن سیاست روسیه نسبت به تاجیکستان مؤثر بود.^[۴۱۹] البته روسها هدف از مداخلۀ نظامی خود در تاجیکستان را حمایت از روستبارهای ساکن این کشور اعلام کردند. معاون وزیر دفاع وقت روسیه اعلام کرد مداخلۀ نظامی در تاجیکستان ضروری است، زیرا روسیه به سختی میتواند همۀ وسایل لازم برای حمایت از ۳۰۰ هزار روستبار ساکن در این کشور را فراهم نماید. هدف دوم روسیه نیز جلوگیری از مداخلۀ مجاهدین افغانی در امور داخلی تاجیکستان و در نتیجه برقراری امنیت در مرزهای جنوبی کشورهای مشترک المنافع بود.^[۴۲۰] زیرا همبستگیهای قومی نزدیک میان جمهوریهای آسیای مرکزی و کشورهای همسایه و نیز تلاش مبارزانی از کشورهای اطراف تاجیکستان برای گسترش اسلامگرایی، نگرانی از انتقال بیثباتی سیاسی در منطقه را شدت بخشید. حمایت روسیه از سیاستهای رژیم کمونیستی در تاجیکستان و امامعلی رحمانف به شکل نظامی و سیاسی صورت گرفت. به این ترتیب روسیه در این مرحله با همکاری ازبکستان کوشید نظم سابق را در تاجیکستان اعاده کند.
از سوی دیگر افزایش گرایشهای ملیگرایانه و خطر رشد افراطگرایی به دنبال پیروزی ژیرینفسکی در رقابتهای پارلمانی ۱۹۹۳ و کشته شدن نیروهای مرزبانی روس در مرزهای تاجیکستان و افغانستان، نگرانی روسیه را افزایش داد و تلاش این کشور برای حل بحران را وارد مرحلۀ جدیدی کرد. دیدارهای یوگنی پریماکف، رئیس وقت سرویس اطلاعات خارجی روسیه با مخالفان و آغاز دیدارهای رهبران مخالفان و مقامهای دولت دوشنبه^[۴۲۱] نشانههایی از این مرحله بود. از اجلاس رهبران آسیای مرکزی و روسیه که در اوت ۱۹۹۳ در مسکو برگزار گردید، سیاست جدید روسیه در تاجیکستان و در واقع سومین مرحله آغاز گردید. روسیه طی این نشست بر ضرورت همکاری کشورهای آسیای مرکزی برای تأمین امنیت منطقه تأکید کرد و تصریح نمود که نمیخواهد به تنهایی بار مسؤلیت تأمین صلح و امنیت را در این ناحیه بر عهده گیرد. رهبری روسیه دولت دوشنبه را تحت فشار قرار داد تا به مذاکره و کوشش برای یافتن راه حلهای سیاسی بحران توجه بیشتری کند.^[۴۲۲] با پیروزیهای طالبان و گسترش قدرت این گروه در افغانستان، روسیه تلاش بیشتری برای خاتمۀ بحران نمود. از نظر روسیه سقوط دولت ربانی در افغانستان میتوانست تهدیدهای امنیتی برای تاجیکستان را شدت بخشد، پایان کامل جنگ در تاجیکستان نیز تحت تأثیر همین عامل تحقق یافت.^[۴۲۳] زیرا دولت روسیه پس از پیشرویهای طالبان، دولت دوشنبه را برای رسیدن به توافق با مخالفان اسلامگرای خود تحت فشار قرار داد تا با تهدید جدیتر «اسلام گرایی طالبانی» مقابله کند.

• • 1. 1. نقش ایران در جنگ تاجیکستان

در ابتدای آغاز جنگ، تبلیغاتی در مورد نقش ایران در شکلگیری جنگ داخلی تاجیکستان مطرح شد. ولی با رفتارهای بعدی ایران برای خاتمۀ جنگ، نادرستی آنها ثابت شد. الهه کولایی معتقد است که آگاهی اندک نسبت به اسلام در این جمهوریها، محدودیتها برای ایجاد حکومت اسلامی در تاجیکستان و همچنین روابط حسنۀ تهران ـ دوشنبه سبب شد که امکان مداخلۀ ایران در این جنگ محدود شود. همچنین ایران به حساسیتها و نقش روسیه در آسیای مرکزی و نگرانی آن از توسعۀ گرایشهای اسلامگرایانه توجه داشته است. روابط دوستانۀ تهران- مسکو، سبب کندی حرکت ایران در حمایت جدی از اسلامگرایی در آسیای مرکزی و بویژه تاجیکستان گردید.^[۴۲۴]
اگرچه ایران در آغاز جنگ نقشی نداشت، ولی به گفتۀ فریدمن: “به دلیل آنکه بسیاری از رهبران مخالف مسلمان، از جمله اکبر تورجان زاده، به ایران پناهنده شده بودند، ضرورت داشت که ایران نیز در مذاکرهها وارد شود. به این ترتیب ایران با وجود سیاست خود مبنی بر مداخله نکردن در جنگ داخلی تاجیکستان، به سبب پیامدهای این جنگ در منطقه تصمیم به دخالت گرفت و البته سیاست خارجی خود را بر مبنای پایان دادن به جنگ داخلی از طریق میانجیگیری استوار نمود”.^[۴۲۵] آدام تاروک نیز دربارۀ نقش ایران در پایان دادن به جنگ مینویسد: “پیوندهای قوی فرهنگی، زبانی و نژادی ایران با تاجیکها و اعتبار اخلاقی و اسلامیاش نزد مخالفان اسلامی تاجیک، تهران را قادر نمود تا پلی بین شکافهای بوجود آمده میان حکومت دوشنبه و مخالفان برقرار سازد”.^[۴۲۶]
در جریان دیدار کوزیرف وزیر خارجۀ وقت روسیه از تهران در ۸ فروردین ۱۳۷۲، موضوع تشکیل یک نشست چهارجانبه بین مخالفین دولت تاجیکستان، دولت این کشور، روسیه و ایران مطرح و مورد موافقت قرار گرفت. در مجموع ۹ دور مذاکره برای حل جنگ داخلی در تاجیکستان برگزار گردید که اولین دور مذاکرات در ۱۶ فروردین ۱۳۷۳ در تهران با حضور چهار طرف آغاز گردید. سپس در ژوئن ۱۹۹۴ در تهران و با تلاش ایران و روسیه میان دولت دوشنبه و مخالفان اسلامگرای آن آتش بس برقرار شد و بالاخره آخرین دور مذاکرات که طی آن موافقتنامۀ نهایی صلح امضا گردید؛ در ۲۴ تا ۲۷ ژوئن در مسکو برگزار شد و از سوی ایران علی اکبر ولایتی وزیر امورخارجه شرکت داشت.^[۴۲۷] هرچند این آتش بس نقض شد، ولی همکاری ایران و روسیه در پایان دادن به جنگ داخلی تاجیکستان بسیار مؤثر و کارساز بود.^[۴۲۸]

شاخصهای آماری
گروه ها
تعداد
میانگین
انحراف معیار

گروه آزمایش
۹
۴۴/۳۵
۱۸/۸

گروه کنترل
۹
۳۳/۴۸
۵۲/۱۲

بر اساس نتایج جدول۴-۵، میانگین گروه آزمایش ۴۴/۳۵ و انحراف معیار آن ۱۸/۸ و میانگین گروه کنترل ۳۳/۴۸ و انحراف معیار آن ۵۲۹/۱۲ است. همان طور که در جدول ۴-۵ نیز قابل مشاهده است میانگین و انحراف معیار گروه آزمایش نسبت به میانگین و انحراف معیار گروه کنترل کاهش قابل ملاحظهای داشته است.
جدول ۴-۶ شاخصهای فراوانی، میانگین و انحرافمعیار اضطراب صفت در پسآزمون

شاخصهای آماری
گروههاماریآ
تعداد
میانگین
انحراف معیار

گروه آزمایش
۹
۵۵/۴۲
۰۲/۹

گروه کنترل
۹
۸۸/۴۹
۷۳/۹

بر اساس نتایج جدول ۴-۶، میانگین گروه آزمایش ۵۵/۴۲ و انحراف معیار آن ۱۸/۸ و میانگین گروه کنترل ۸۸/۴۹ و انحراف معیار آن ۷۳/۹ است. همان طور که در جدول ۴-۶ نیز قابل مشاهدهاست میانگین گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل کاهش قابل ملاحظهای داشته است.
۴-۳ نتایج تجزیه و تحلیل استنباطی داده ها
در بررسی فرضیه های این پژوهش از آزمون تحلیل کواریانس و T نمرات اختلافی استفاده شدهاست، آزمون تحلیل کوواریانس روشی است که به محقق اجازه میدهد که اثر متغیر مستقل بر متغیر وابسته را در حالی که اثر متغیر دیگر را حذف کرده یا از بین میبرد، مورد بررسی قرار دهد. متغیری که اثر آن حذف میشود؛ متغیر همگام یا تصادفی کمکی نام دارد. در پژوهش حاضر، نمرات پیشآزمون گروه های آزمایش و کنترل متغیر همگامی است که به منظور حذف یا تعدیل اثر آن از آزمون تحلیل کوواریانس استفاده شده است. بهترین حالت استفاده از این آزمون زمانی است که آزمودنیها به طور تصادفی در یکی از سطوح متغیر مستقل قرار گرفته باشند و متغیر همگام پیش از اعمال متغیر مستقل اندازه گیری شود (بریس، ۱۳۸۴). همان طور که در فصل سوم بیان شد، آزمودنیها در این پژوهش به صورت تصادفی در گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند و پیشآزمون (متغیر همگام) در دو گروه قبل از اعمال متغیر مستقل (لمس درمانی) اجرا شد. به منظور استفاده از تحلیل کوواریانس پیشفرضهایی وجود دارد که رعایت آنها ضروری است، این پیش فرضها عبارتند از: ۱- همگنی واریانسها ۲- خطی بودن رابطه متغیر همراه ۳- مستقل بودن متغیر همراه و عمل آزمایشی ۴- نرمال بودن ۵- همگنی شیبهای رگرسیون ۶- استقلال داده ها ۷- اندازه گیری متغیر همراه بدون خطا (شیولسون، ۱۳۸۴). در این پژوهش در تحلیل داده های مربوط به متغیر وابستهی علایم گوارشی که مفروضههای تحلیل کوواریانس برقرار بود ( در نتایج مربوط به مفروضهی خطی بودن رابطه بین متغیر همراه و متغیر وابسته علایم گوارشی در جدول ۴-۷ آورده شدهاست) از این آزمون استفاده شد و برای تحلیل داده های مربوط به متغیر وابستهی اضطراب که مفروضههای مربوط به تحلیل کوواریانس برقرار نبود، پس از چک کردن مفروضههای مربوط به T نمرات اختلافی، از این آزمون استفاده شد. در ادامه، جدولهای نتایج آزمونهای تحلیل کواریانس و T نمرات اختلافی آورده شدهاست.

جدول ۴-۷ نتایج آزمون خطی بودن رابطه بین متغیر همراه و وابسته در عامل علایمگوارشی