د) قصد عام و قصد خاص

در این باره که قصد خاص وقصد عام چیستند و چه تعریفی می‌توان از از آن ها ارائه داد، بین حقوق ‌دانان اختلاف نظر شدیدی وجود دارد.

عمد عام را تعریف کرده‌اند به« صرف عمد در حرکت بدنی که رفتار ضروری برای تحقق جرم را می‌سازد».^[۹۸] البته قصد عام گاه در معنایی مشابه با« عمد مجرمانه» برای اشاره به مفهوم کلی عنصر معنوی به کار می‌رود،^[۹۹]در حالی که عمد خاص به معنای فعل و انفعال ذهنیِ ضروری در جرمی خاص است، یا اینکه عمد عام ممکن است به معنای شامل بر انواع فعل و انفعالات ذهنی ضروری به کار رود، در حالی که ” عمد خاص” به یک نوع خاص از این فعل ‌و انفعالات یعنی عمد محدود می‌شود.

ه) قصد مستقیم

در زبان روز‌مره ما معنای قصد را در ارتباط با اعمال ارادی که مورد هدف داریم یا می‌خواهیم یا آرزو داریم به کار می‌بریم. همین معنا هم ‌در مورد قصد مستقیم به کار ‌می‌رود. ‌بنابرین‏ قصد در زبان معمول مطابقت دارد با خواستن وقوع یک نتیجه‌ خاص یا در نظر داشتن آن به عنوان یکی از اهداف. مانند اینکه کسی با اسلحه به سمت سر کسی نشانه‌روی کند و نهایتاًٌ شلیک کند، و مرگ هدف نیز خواست او است و نسبت به رخدادن آن تمایل و اراده نیز دارد. در این صورت می‌گویند شخص در کشتن مجنیُ‌علیه قصد مستقیم دارد. قصد مستقیم همچنین می‌تواند بدون طرح و نقشه‌ی قبلی رخ دهد، هرچند که معمولا متضمن تصمیم قبلی نسبت به موضوع مشخص است.

ی) قصد غیرمستقیم( تبعی، فرعی، ضمنی، تلویحی، جانبی، عارضی)

قصد غیر مستقیم که با نامهای دیگری چون؛ قصد تیعی، ضمنی، تلویحی، جانبی، عارضی نیز شناخته می‌شود به عنوان محور اصلی این پژوهش، به صورت تفصیلی در دو فصل بعد مورد اشاره قرار خواهد گرفت. اما در اینجا به ذکر تعریف آن اکتفا می‌شود.

۱٫تعاریف ارائه شده از قصد غیرمستقیم

برخی قصد غیرمستقیم را اینگونه توضیح داده‌اند: «قصد تنها اراده نتیجه (هدف) نیست بلکه همچنین پیش‌بینی قطعیت نتیجه به عنوان یک موضوع از تعریف قانونی نیز هست^[۱۰۰]». این تعریف می‌تواند با تعریف ارائه شده در صفحه‌ قبل نزدیک یا حتی منطبق باشد، چرا که اگر از قسمت اول آن که مربوط به قصد مستقیم است بگذریم، قسمت دوم تعریف مبنی بر «پیش‌بینی» می‌تواند معادل «آگاهی» یا «علم» در تعریف ما قرار گیرد و “قطعیت نتیجه” را نیز می توان برابر با عبارت «رخ دادن نتیجه یا فعل مجرمانه در پی فعل با توجه به سیر طبیعی امور» یا « عالم به سببیت فعل برای ایجاد نتیجه یا فعل مجرمانه» دانست. باید توجه داشت که منظور از پیش‌بینی در تعریف فوق، یک پیش‌بینی ساده و صرف که ممکن است در جرائم غیرعمدی نیز وجود داشته باشد نیست، بلکه مراد ارائه دهنده تعریف یک «پیش‌بینی قطعی» است که برابر با «علم» قرار می‌گیرد.

بنتام نیز قصد غیرمستقیم را اینگونه تعریف می‌کند که : «….. نتیجه می‌تواند به صورت عرضی یا جانبی (فرعی) مقصود باشد، در زمانی که علی رغم تصور آن و ظهور احتمال رخ دادن آن، در وقت انجام فعل، حلقه‌ای را در سلسه انگیزه هایی که شخص را به ارتکاب فعل وامی‌دارد، تشکیل ندهد^[۱۰۱]». به نظر می‌رسد که بنتام در تعریف خود «نظریه احتمال» را که یکی از نظریات مطرح شده ‌در مورد تعیین معیار قصد احتمالی^[۱۰۲] است، پذیرفته است. هرچند که در تعریف وی معنای دقیق «تصور احتمال وقوع» مشخص نشده است. گلانویل ویلیام در باره این تعریف بنتام می‌گوید که : «برخلاف قصد مستقیم، قصد فرعی، چیزی است که انسان به روشنی آن را می بیند، اما خارج از گوشه‌ی چشمش. نتیجه( به طور مجازی ) در خط مستقیم هدف او نیست، بلکه یک اثر جانبی است که آن را به عنوان همراه و ضمیمه‌ی اجتناب ناپذیر یا قطعیِ قصد مستقیمش قبول ‌کرده‌است.^[۱۰۳]» وی همچنین می‌افزاید که قصد فرعی «گونه ای شناخت یا ادرک است^[۱۰۴]».

برخی دیگر از حقوق ‌دانان ضمن ترجیح دادن “نظریه اراده” تعریف زیر را از قصد مجرمانه به طور کلی ارائه داده‌اند که شامل هر دو نوع قصد (مستقیم و غیرمستقیم) می شود: «قصد مجرمانه عبارت است از آگاهی به عناصر جرم و اراده جهت گیری کرده به سمت تحقق این عناصر یا به سمت قبول آن ها^[۱۰۵]». قسمت اخیر این تعریف که اشاره به تعریف قصد غیرمستقیم دارد، حاکی از پذیرش «نظریه قبول» از جمله معیارهایی ارائه شده درباره ی قصد احتمالی است که در جای خود مورد اشاره قرار خواهد گرفت. تفاوتی که این تعریف با تعاریف قبل به ویژه تعریف ارائه شده توسط ما دارد این است که ‌بر اساس «نظریه اراده» ارائه شده است، و ‌بنابرین‏ دو عنصر «آگاهی و اراده» را هم نسبت به فعل و هم نسبت به نتیجه لازم می‌داند، در صورتی که تعاریف قبل از آن، اگرچه هر دوی این عناصر را نسبت به فعل می‌پذیرند، اما ‌در مورد نتیجه تنها عنصر آگاهی را لازم می دانند، که ‌بر اساس «نظریه آگاهی» مطرح شده اند.

۲٫ تعریف انتخابی

در حقوق انگلستان نیز تاسیسی تحت عنوان اکراه اقتصادی وجود دارد که برخی از مصادیق آن همانا سوء استفاده از وضعیت اضطراری طرف قرارداد می‌باشد.^[۳۷] اما از طرف دیگر ضمانت اجرایی قرارداد اکراهی که همان عدم نفوذ معامله است، نمی تواند حقوق مضطر را تامین نماید. زیرا فرد مضطر به وجود قرارداد نیاز دارد. و بهترین حمایت از فرد مضطر در چنین شرایطی تعدیل قرارداد بنظر می‌رسد. از این رو به نظر می‌رسد بهتر است برای مورد سوء استفاده از اضطرار، قانون‌گذار ضمانت اجرایی جدای از اکراه در نظر بگیرد.

از مجموع نظریات میتوان لزوم برخورد با سوء استفاده از اضطرار در قراردادها را برداشت کرد و اختلاف موجود میان نظریات را فقط در چگونگی برخورد با سوء استفاده از اضطرار دانست.

بند دوم: رابطه میان سوء استفاده از اضطرار و نظریه قراردادهای غیرمنصفانه

در بررسی پرونده های مختلف مربوط با قرادادهای غیرمنصفانه با مواردی مواجه می‌شویم، که در نتیجه سوء استفاده از موقعیت اضطراری طرف قرارداد، نتایج غیرمنصفانه ای از قرارداد حاصل شده است. حالت اضطرار در طرف قرارداد سبب ضعف او در مقابل طرف دیگر می شود. یکی از زمینه‌های ایجاد ضعف، میزان نیاز به موضوع قرارداد است. به هر میزانی که نیاز یک طرف بیشتر باشد، به میزان توانمندی طرف دیگر در قدرت چانه زنی و تحمیل شروط ناعادلانه افزوده شده و از قدرت نیازمند کاسته می شود. این فرایند سبب می شود تا طرف قوی تر قرارداد به فکر سوء استفاده از موقعیت اضطراری طرف مقابل بیافتد.

به عنوان مثال موردی که مضطر نیاز مبرم به مبلغی وجه نقد برای مداوای فرزند مریض خود داشته باشد و برای تهیه آن، ناچار به فروش خانه مسکونی خود شود، خریدار، با علم به وضعیت فروشنده و اینکه او نیاز فوری به پول دارد و فرصت فروش آن را به قیمت مناسب ندارد، از این وضعیت سوء استفاده کرده و خانه را به قیمت کم خریداری می‌کند و فروشنده نیز برای برآورده شدن نیاز فوری خود، اقدام به فروش می‌کند. در خصوص این مورد انصاف حکم می‌کند که دستگاه قضا از طرف ضعیف تر قرارداد که به واسطه اضطرار مورد سوء استفاده قرار گرفته، حمایت نموده و حکم به تعدیل قرارداد بدهد.

در مثالی دیگر: آقای diprose با خانم louth آشنا می شود که این ارتباط و علاقه بیشتر از طرف مرد به زن بوده است. زن به شهر آدلاید منتقل شده و خانه شوهر خواهرش را به مبلغ کمی اجاره می‌کند و در آنجا ساکن می شود. مرد نیز به دنبال وی به آن شهرمنتقل می شود و در طول آن مدت هدایا و کمک های فراوانی به زن می کند. شوهرخواهر زن خانه مذکور را در معرض فروش قرار می‌دهد و زن به مرد اظهار می‌دارد که اگر خانه را برای من نخری دچار افسردگی شده و خودکشی خواهم کرد. مرد نیز خانه را به مبلغ ۵۸۰۰۰۰ دلار برای زن خریداری می‌کند. در اواسط سال ۱۹۸۸ رابطه این دو بهم می‌خورد و مرد اقامه دعوی می‌کند که زن با رفتار غیرمنصفانه و خلاف وجدان خود موجب شده تا خانه مذکور را تملک کند و از دادگاه تقاضا نماید که زن را به انتقال خانه مذبور به او اجبار نماید. دادگاه بدوی و تجدید نظر ایالت جنوبی استرالیا به نفع مرد رأی می‌دهند. زن از دادگاه عالی استرالیا تقاضای تجدید نظر ‌در مورد رأی صادره می‌کند، دادگاه عالی استرالیا تقاضای زن را رد نموده و بر نظریه دادگاه ایالتی مبنی بر غیرمنصفانه و خلاف وجدان بودن رفتار زن صحه می‌گذارد. ^[۳۸]

در این مورد نیز سوء استفاده زن از وضعیت اضطراری مرد آشکار می‌باشد و دادگاه استرالیا نیز با اشراف ‌به این مسئله، سوء استفاده از وضعیت اضطراری مرد توسط زن را غیرمنصفانه تشخیص داده و به نفع مرد رأی صادر نموده است.

از این مثال ها و نمونه های دیگری که وجود دارد، می توان نتیجه گرفت که سوء استفاده از اضطرار نقش بسزایی در شکل گیری قراردادهای غیرمنصفانه ایفا می‌کند.

گفتار سوم: اعمال نفوذ ناروا

نفوذ روانی و اخلاقی برخی از اشخاص در دیگران فی نفسه امری مذموم و غیرمنصفانه نیست، بلکه میتوان آن را امری طبیعی دانست، که ناشی از روابط اجتماعی، سیاسی، مذهبی، خانوادگی و… میان افراد جامعه می‌باشد. با این وجود، این موضوع گاه قرارداد را چنان تحت تأثیر قرار می‌دهد که در حالت عادى و بدون روابط خاص، احتمال انعقاد چنین قراردادى ضعیف است. این امر به طور مطلق نمی تواند مورد انکار قرار گیرد، اما اعتماد ناشى از همین روابط و یا تأثیرپذیرى یک طرف از طرف دیگر، ممکن است موجب سوءاستفاده ى طرف دیگرِ قرارداد شود. از این رو لازم است طرفى که متأثر از چنین روابطى مبادرت به انعقاد قرارداد می‌کند، مورد حمایت قرار گیرد. در این مبحث ابتدا مفهوم تأسيس حقوقی «اعمال نفوذ ناروا» را بیان می نماییم و در ادامه به تأثیر آن در شکل گیری قراردادهای غیرمنصفانه خواهیم پرداخت.

بند اول: مفهوم اعمال نفوذ ناروا

نفوذ ناروا در معنای لفظی: عبارت است از: نفوذی که شخص را از اعمال اراده و نظر مستقل در خصوص معامله باز مى دارد. یا سوءاستفاده از موقعیت خدمت نسبت به مصرف کننده به منظور اعمال فشار، حتى بدون تهدید و یا استفاده از نیروى فیزیکى، به گونه اى که توانایى مصرف کننده را در تصمیم گیرى آگاهانه محدود کند. تعریف اصطلاحی آن نیز قرابت زیادی با معنای لفظی آن دارد و آن را در اصطلاح چنین می توان تعریف نمود. ” اعمال قدرت معنوى یک طرف قرارداد بر طرف دیگر؛ به گونه اى که قدرت انتخاب آزادانه را از طرف دیگر سلب کند” البته آنچه که برای حقوق حائذ اهمیت می‌باشد، اعمال ناروا یا به عبارتی سوء استفاده از این وضعیت توسط شخصی که نفوذ دارد به ضرر طرف دیگر است. مانند کشیشی که از نفوذ معنوی خود در فردی سوء استفاده نماید یا معلمی که شاگردانش را وادار به انجام عمل نامشروعی سازد.

نفوذ ناروا از جهت ویژگی هاى رابطه اى که بین طرفین وجود دارد و نیز از جهت آثار، به دو گونه تقسیم می شود.

۱٫ نفوذ ناروای واقعی:

هرگاه شخصى از موقعیت برتر خود براى تأثیرگذارى بر ذهن و ارادهى طرف دیگر که تحت نفوذ است، استفاده کند و همین موقعیت برتر طرف قوى، طرف ضعیف را به معامله وادار نماید، طرف ضعیفتر (تحت نفوذ) حق خواهد داشت قرارداد را به دلیل نفوذ ناروا ابطال کند. با توجه به تعریف فوق از اعمال نفوذ ناروا باید گفت که در این نوع از نفوذ ناروا باید ثابت شود که یک طرف بر روى طرف دیگر اعمال نفوذ کرده و قرارداد هم تحت تأثیر اعمال این نفوذ بر طرف دیگر واقع شده است؛ به نحوى که اگر نفوذ و رابطه ى موجود و اعمال آن بر طرف دیگر نبود، قرارداد هم منعقد نمی شد. افزون بر این، در این نوع نفوذ وجود رابطه اى خاص بین طرفین شرط نیست.

۲٫ نفوذ ناروای مفروض:

۲-۱-۲ کمال گرایی:

سازه کما ل گرایی در گذشته مورد توجه نظر یه پردازان بزر گی همچون فرو ید، آدلر و مازلو بوده است (نورد بی و هال،۱۹۷۴) و در دهه های اخیر نیز مورد اقبال پژوهشگران بسیاری قرارگرفته است و هرکدام به فراخور دیدگاه خود تعر یف متفاوتی از آن ارائه داد ه اند. با این حال اکثر پژوهشگران، برا ین امر که معیارهای بلند مرتبه برای عملکرد، مفهوم محوری کمال گرایی است، توافق دارند.

هورنای(۱۹۵۰) کمال گرایی را شیوه ای از زندگی می‌داند که افراد برا ی رهایی از اضطراب اساسی آن را به کار می بندند و کمال گرایی را گرا یش روان رنجورانه به بی عیب و نقص بودن، کوچک ترین اشتباه خود را گناهی نابخشودنی پنداشتن و مضطربانه انتظار پیامد های شوم داشتن، تعریف می‌کند. هانلند (۱۹۷۸) بر این باور است که کمال گرایی نشان دهنده گرایش و علاقه فرد به درک محیط پیرامون خود به گونه قانون همه یا هیچ است که به موجب آن، نتا یج به شکل موفقیت ها یا شکست ها حاصل می‌شوند. گرچه مفهوم کمال گرایی به طور گسترده ای توجه روان شناسان را به خود جلب ‌کرده‌است، اما هنوز به عنوان پدیده ای تقر یباً ناشناخته و ناسازگار تعریف شده است. سازه کمال گرایی مثبت و منفی، می‌تواند به صورت های به هنجار و نابه هنجار باشد(هماچک،۲۰۰۶).

به عقیده تری شوت و همکاران(۲۰۰۵) کسانی که کمال گرایی مثبت(به هنجار) دارند، معیارهایی را برای خود در نظر می گیرند، اما به جای این که ر سیدن و یا نرسیدن به آن معیارها برایشان مهم باشد، نفس تلاش کردن برا ی رسیدن به هدف در نظرشان اهمیت دارد. در واقع ا ین افراد از کار و تلاش زیاد لذت می‌برند و وقتی در انجام دادن یا ندادن کاری آزادند ، سعی می‌کنند آن را به بهترین نحوی که می‌توانند انجام د هند .

کمال گرایی مثبت به هنجار(نه تنها موجب مشکلی نمی شود، بلکه باعث می شود که فرد استعدادهای خویش را شکوفا سازد و به احساس رضایت شخصی بالایی دست یابد.

در مقابل، افراد کمال گرای منفی(نابه هنجار) یا روا ن رنجور، بیشتر در فکر آنند که مبادا اشتباهی از آ ن ها سر بزند؛ آن ها هیچ وقت احساس پیروزی نمی کنند. کسا نی که کمال گرایی منفی دارند ، حتی اگر از دیگران بهتر کار می‌کنند، بازهم احساس رضا یت نمی کنند، آن ها خود را سرزنش می‌کنند، هدف بالاتری را در نظر می گیرند و مدام در این زنجیره بی انتها گیر می‌کنند، همیشه با خودشان درگیرند و در نتیجه دچار انواع افسردگی و روان رنجورخویی می‌شوند.

‌کمال‌گرایی نقش مهمی در سبب شناسی، حفظ و مسیر آسیب های روانی بازی می‌کند؛ و با مکانیزم هایی از جمله معیارهای افراطی که باعث ایجاد قوانین انعطاف ناپذیر برای عملکرد می شود و نیز رفتارهایی همچون اجتناب و ارزیابی مکرر عملکرد، ‌سوگیری‌های شناختی همچون افکار دومقوله ای(اگان، پیک، دایک و ریز،۲۰۰۷ ؛ واتسون، الفیک، دهر، استیل و ویلکچ،۲۰۱۰) توجه انتخابی به شکست و افزایش معیارها درمورد دستاوردها برجسته می شود(گلور، برون، فیربرن و شافران، ۲۰۰۷)

اروزکان، کاراکاس، آتا و آیبرک ( ۲۰۱۱ ) بیان می‌کنند ‌کمال‌گرا کسی است که مجموعه‌ای از استاندارهای سخت، غیرواقعی و بالا ایجاد می‌کند و هنگام ارزیابی عملکرد خود درگیر تفکر همه یا هیچ می شود. ‌بنابرین‏، موفقیت تنها زمانی رخ می‌دهد که یک معیار بالا به دست آید و عملکرد فقط در چارچوب آن معیار بی عیب و نقص است. افراد ‌کمال‌گرا تجارب شکست را بیش از حد تعمیم می‌دهند. ‌بنابرین‏ دور از انتظار نیست که پژوهش‌ها حاکی از آن باشند که ‌کمال‌گرایی با افسردگی، اضطراب، عزت نفس پایین، خودکشی، بیماری کرونری قلب و الکلیسم ارتباط داشته باشد. چرا که وقتی فرد پذیرش خود را مشروط به کسب موفقیتها و معیارها می‌داند، احتمالاً روند پیگیری اهداف به طورمؤثر، دچار مشکل خواهد شد و به دنبال آن، شکست و ناکامی در تحقق اهداف رخ خواهد داد، که این خود باعث ناکامی فرد در دستیابی به سایر اهداف و ایجاد شناختهای معیوب در فرد خواهد شد. ‌بنابرین‏ در طی این فرایند ‌کمال‌گرایی مستوجب مشکلات و مسائل بسیار در فرد می شود. ‌بر اساس پژوهش‌هایی که تاکنون در زمینه ‌کمال‌گرایی انجام شده است ازجمله پژوهش استوبر، کمپ و کاف ( ۲۰۰۸ ) ‌کمال‌گرایی پیامدهایی همچون افسردگی، اختلال‌های روده ای و احساس گناه را به دنبال دارد. ‌بنابرین‏ به نظر می‌رسد لازم است این پیامدها در افراد تعدیل شوند. برخی از پژوهشگران بیان می‌کنند انواعی از ‌کمال‌گرایی بهنجار، سازگارانه و سالم اند و این نوع ‌کمال‌گرایی را میتوان از انواع روان آزرده، ناسالم و ناسازگارانه آن متمایز کرد(وینتر،۲۰۰۶) از نظر لی، اسکپسالیوان و کمپداش ( ۲۰۱۲ )، بین ‌کمال‌گرایی بهنجار و روان آزرده تمایز وجود دارد . ‌کمال‌گرایی بهنجار به عنوان تلاش برای معیار های معقول و واقعی تعریف شده است؛ ‌کمال‌گرایی روان آزرده تمایل به تلاش برای معیارهای بسیار بالا است که با ترس از شکست و تمرکز بر مأیوس کردن دیگران ، همراه است. رویکرد دیگر برای تعریف و اندازه گیری ‌کمال‌گرایی به وسیله هویت و فلت (۱۹۹۱) نقل از اروزکان و همکاران،۲۰۱۱) پایه گذاری شد. آن ها نشان دادند که ‌کمال‌گرایی از سه بعد جداگانه تشکیل شده است. ‌کمال‌گرایی خودمدار، ‌دیگر مدار و اجتماع مدار.

اگر ‌کمال‌گرایی را به صورت یک طیف درنظر بگیریم در یک انتهای آن ‌کمال‌گرایی روان آزرده، در انتهای دیگر افراد غیرکمال گرا و در جایی در این بین، ‌کمال‌گرایی بهنجار و سالم قرار دارد که با معیارهای بالا، سطح بالای سازمان یافتگی و تلاش برای برتری مشخص می شود. افراد ‌کمال‌گرا مستعد تجربه احساس گناه هستند. این حالت تنها در ‌کمال‌گرایی ناسازگار دیده می شود، در حالی که ‌کمال‌گرایی سازگار، با تجربه احساس غرور همراه است(لی و همکاران،۲۰۱۲). همچنین شواهد نشان می‌دهد که ‌کمال‌گرایی خودمدار و ‌دیگر مدار با سطوح بالای احساس گناه آن هم به دنبال شکست در وظایف، همراه است(اگان، وید و شافران، ۲۰۱۱).

‌کمال‌گرایی اجتماع مدار، افراد را از تجربه احساس رضایت و غرور به هنگام دستیابی به نتایج عالی باز می‌دارد (استوبر و یانگ، ۲۰۱۰).

فروست و همکاران(۱۹۹۰) از شش بعد ‌کمال‌گرایی یاد می‌کنند که عبارتند از اهداف و معیارهای شخصی، اهمیت دادن بیش از اندازه به اشتباه، انتظارات والدین، انتقادات والدین، تردید در اعمال و سازماندهی . از این میان، معیارهای شخصی و سازماندهی، تبیین کننده ‌کمال‌گرایی مثبت یا سازگارانه و دیگر ابعاد تبیین کننده ‌کمال‌گرایی منفی یا ناسازگارانه است.

عاطفه مثبت باعث می‌شود که مردم از شغل و ارتباط‌شان لذت برده و بر کار و عشق شاد باشند. با عاطفه مثبت کم با دامنه گسترده‌ای عاطفه منفی(مثل خصیصه روان‌نژندی) یک جنبه از سیستم بازدارنده رفتار اجتنابی آگاهانه می‌باشند یا عملکرد این سیستم، تحریک رفتار بازدارنده و فرونشاندن رویکرد رفتاری برای دور نگه داشتن ارگانیسم از موقعیت‌های خطرناک و دردناک است ولی عاطفه مثبت سنجشی از سیستم تحصیل‌کننده‌ رفتار(مثل خصیصه شخصیتی برونگرایی) می‌باشد. عملکرد این سیستم به ارگانیسم برای نگه‌داری منابع لازم و مهم ادامه‌ زندگی مثل غذا خوردن- داشتن خانه و همسر کمک می‌کند. عاطفه مثبت با فعالیت فیزیکی مداوم، خواب کافی، ارتباط اجتماعی با دوستان نزدیک و تلاش برای اهداف باارزش ارتباط دارد. ‌بنابرین‏ عاطفه مثبت ممکن است در طول فعالیت فیزیکی منظم، داشتن الگوی خواب مناسب، داشتن روابط دوستانه و داشتن اهداف باارزش افزایش یابد (عاطفه مثبت یک دیدگاه از شادکامی است).

شادکامی و مثبت‌اندیشی: شکی نیست که همگی ما به طور فطری، در جستجوی حالات مطلوب و خوشایند هستیم. صفاتی چون شادی و غم، شجاعت و ترس، اعتماد به نفس و خود‌ کم‌بینی و … این‌ها ریشه در احساسات انسان دارند. احساسات نیز در جای خود شخصیت افراد را شکل می‌دهند؛ چرا که این احساسات محرکی برای تعامل ما با محیط پیرامونمان هستند، که اگر از تعادل مناسبی برخوردار باشند، سبب تصمیم‌گیری‌های درست و منطقی در مشکلات زندگی می‌شوند و موفقیت را در انجام‌شدن کارها به دنبال خواهند داشت.

شاکامی تأثیر مهمی در موفقیت افراد دارد. افراد شادکام نگرش خوش‌بینانه‌ای نسبت به وقایع و رویدادهای اطراف خود دارند و به جای جبهه‌گیری منفی نسبت به رویدادهای پیرامون خود سعی در استفاده‌ بهینه از این رویدادها دارند. همچنین انسان‌های دارای شخصیت سالم، انسان‌هایی مسئولیت‌پذیر و شهروندانی خوب خواهند بود.

شادکامی و موفقیت: تحقیقات نشان داده‌اند که انسان‌های شاد و سالم در جامعه‌ متمدن انسان‌هایی مسئولیت‌پذیر و شهروندانی خوب خواهند بود. هرچه هوش هیجانی(مهارت‌های اکتسابی) در ما بالاتر باشد، هیجانات و احساسات به ما بیشتر کمک می‌کنند تا اطلاعات مربوط به پایه و اساس سلامتی(یعنی شادی) را جمع‌ آوری و اولویت‌بندی و پردازش کنیم تا بتوانیم به بهترین شکل از آن‌ ها استفاده کنیم. کسانی که هوش هیجانی بالاتری دارند با توسل به مهارت خودشناسی بیشتر می‌توانند به ریشه‌های پنهان شادی و غم خود، آگاه شوند و آن را مدیریت کنند و طبعاً چنین کسانی به موفقیت نزدیک‌ترند.

۳-۲ شادکامی ضامن موفقیت در پیشرفت تحصیلی

شادکامی عبارت است از رضایت از زندگی و وجود حداکثر میزان عواطف مثبت و نبود هیجانات منفی و تکان‌دهنده عصبی برای فرد. مسئله شادکامی همچون عزت‌نفس جزء اساسی‌ترین عوامل در رشد مطلوب شخصیت کودکان و نوجوانان است. مطالعات و پژوهش‌های متعدد نشان می‌دهند که کودکان و نوجوانانی که دارای حس شادی هستند نسبت به همسالان خود در شرایط مشابه، پیشرفت تحصیلی و کارآمدی بیشتری از خود نشان می‌دهند. پرورش احساس شادی در کودکان و نوجوانان از مهم‌ترین وظایف مربیان و والدین است که در این ارتباط بیشترین نقش بر عهده الگوهای رفتاری است.

۴-۲ رهنمودهای کلی برای بالا بردن و حفظ شادکامی در کودکان و نوجوانان

برای بالا بردن شاد زیستی در دانش‌آموزان و دانشجویان راه‌هایی وجود دارد که در این‌جا به اختصار به آن‌ ها اشاره می‌کنیم:

– والدین به عنوان الگو و سرمشق خصوصاًً قبل از ورود به مدرسه می‌توانند از طریق چگونگی درگیری با مسائل زندگی نقش مهمی در شادکامی کودکان خود داشته‌باشند.

– برای ایجاد حس خرسندی ضروری است اولیا و مربیان به تفاوت‌های فردی، ویژگی‌های رشدی، مهارت‌ها، قابلیت‌ها، عواطف، منش و نیازها و استعدادهای کودکان توجه کنند.

– اگر مادر و پدر، رفتار پسندیده‌ی کودک را تقویت و رفتار ناپسند آن را مورد بی‌اعتنایی قرار دهند به فرزند خود کمک کرده‌اند تا بینش مثبتی در او نسبت به پیشرفت پیدا شود.

– به جای انتقاد از تحسین استفاده کنید. بچه هایی که مورد انتقاد قرار می‌گیرند همین برخورد را با خودشان خواهند داشت و در نهایت اشخاصی خواهند شد با عزت‌نفس پایین و این امر موجب ایجاد هیجان منفی در کودک می‌شود و فرد احساس افسردگی می‌کند. والدین فکر می‌کنند اگر به طور دائم از کودکان خود انتقاد کنند و اشتباهات آنان را یادآوری کنند به آن‌ ها کمک می‌کنند چرا که تصور آنان بر این است که کودکان با این تذکرات پرورش خواهند یافت. واقعیت این است که ما از آنچه انجام می‌دهیم دفاع می‌کنیم و لذا اگر مورد انتقاد قرار بگیریم، کارمان را ادامه خواهیم داد و همین صفت یک‌دندگی که فطری است به ما اجازه نمی‌‌دهد که انتقاد را بپذیریم. در پس تمامی این انتقادها این جمله قرار دارد: اگر فقط بیشتر شبیه من بودی و مثل من زندگی می‌کردی بهتر از این بودی اما هیچ‌کس حتی فرزند شما، دقیقاً خود شما نیست.

پس فرزندانتان را به دلیل تلاشی که می‌کنند تحسین کنید حتی اگر ناموفق باشند. شرایطی فراهم آورید که فرزندانتان بدانند شما در کارهای آن‌ ها همراهشان هستید و به دنبال انتقاد از آن‌ ها نیستید. بدین ترتیب برای ساختن یک تصویر مثبت در کودکان گام مثبت برداشته‌اید.

– نگذارید کودکان خود را تحقیر کنند. هر وقت عبارت «من هیچ کاری نمی‌توانم انجام دهم» را از آن‌ ها شنیدید در واقع به شما پیام داده می‌شود که به آ‌ن‌ها توجه کنید و عزت‌نفس آن‌ ها را بالا ببرید تا احساس شادی در آن‌ ها افزایش یابد. در این مواقع نیازی به سخنرانی طولانی نیست. فقط بایدآن‌ها را باعبارات مثبت تشویق کنید.مثلاً «اگر از ذهنت استفاده کنی،همه کار می‌توانی انجام دهی» «اگر تلاش کنی می‌توانی در مدرسه پیشرفت کنی» «اگر کمی دقت کنی از عهده آزمون برمی‌آیی». اگر بچه ها این‌گونه جملات را مرتب بشنوند جملات مثبت‌تر را هم خواهند پذیرفت. هر وقت کسی در خانواده می‌گوید من نمی‌توانم کاری انجام دهم یکی دیگر از اعضای خانواده می‌گوید «موفقیت از می‌توانم‌ها به دست می‌آید نه از نمی‌توان‌ها» این عبارات شعار ساده و کوتاه است. اما برای این‌که انسان بتواند یک کودک را برای انجام کاری به تلاش وادارد، بسیار کارآمد و مؤثر است.

– سعی کنید تأکید بر معیارهای ظاهری موفقیت را کم کنید. دویدن بی‌امان به دنبال پاداش، پول، مقام و درجه، رتبه‌ی اول داشتن و اصولاً اهداف مادی یقیناً عزت‌نفس کودکان را پایین می‌آورد و همین امر عواقب بدی را درپی خواهد دشت. یادمان باشد شادی و احساسات خوب از درون می‌آیند نه از یافته ها و آن چه کسب می‌کنیم یا به دست می‌آوریم. وقتی کودک با این باور بزرگ می‌شود که اگر فقط نمرات بالایی بگیرد انسان شایسته‌ای هست، اگر نمره متوسطی در کارنامه خود ببیند احساس حقارت می‌کند.

شادی و احساس خوب داشتن حاصل ازریابی است که فرد از خود دارد. او باید احساس یک فرد شایسته را داشته باشد. به جای تقویت معیارهای ظاهری موفقیت در کودکان باید در تمامی دوران زندگی، معیارهای درونی آن‌ ها را تقویت کرد. برای این امر چاره‌ای ندارید جز این که اهمیت زیادی را که برای موفقیت و رقابت قائل شده‌اید را کاهش دهید. به جای این‌که از فرزند خو.د بپرسید: «معدل کارنامه‌ات چند شده‌است؟» سؤال کنید، «آیا از خودت راضی هستی؟»

‌بنابرین‏ تحقیق حاضر به دنبال یافتن پاسخ این سوال است که فعالیت های فوق برنامه چه تاثیری می‌توانند بر خودکارآمدی و عملکرد تحصیلی دانش آموزان دختر مقطع راهنمایی منطقه یک شهرستان بندرعباس داشته باشد، تا در جهت رفع خلا تحقیقاتی ذکر شده گام هایی برداشته شود.

۱-۳ اهمیت و ضرورت تحقیق

بدیهی است که کشور ما به مطالعات و تحقیقات مربوط به آموزش و پرورش نوجوانان و جوانان نیاز فراوان دارد، و در این میان لازم است به مسائل و مشکلات مهمی که به نحوی بر خودکارآمدی و عملکرد تحصیلی دانش آموزان مؤثر است یا لطمه می زند توجه لازم مبزول گردد.

یکی از وظایف اصلی نظام تعلیم و تربیت در هر جامعه، فراهم کردن زمینه و فرصت های مناسب یادگیری به منظور رشد و شکوفایی استعدادهای گوناگون و متنوع دانش آموزان است. علاوه بر نیازهای متنوع دانش آموزان، نیازهای برخاسته از شرایط خاص فرهنگی اجتماعی در ابعاد ملی و محلی و همچنین اقتضائات بین‌المللی، نظام های آموزشی را با چالش جدی رو به رو نموده است. هر کشور با دیدگاه ها و رویکرد های حاکم بر نظام برنامه ریزی درسی و آموزشی با شیوه های متفاوت به دنبال تدابیر مناسب برای مواجه با چالش های فوق می‌باشد. یکی از این راه حل های برون رفت از این چالش ها طراحی مناسب فعالیت های فوق برنامه برای ‌پاسخ‌گویی‌ به نیازهای آموزشی دانش آموزان با لحاظ نوعی آزادی عمل و قدرت انتخاب، انجام کارگروهی، وجود انعطاف و سایر ویژگی هاست( نادری و همکاران، ۱۳۹۰).

محصلین را باید به شرکت در فوق برنامه هاتشویق کرد. فعالیت هایی مانند فعالیت های خارج از کلاس که موقعیت به تجربه در آوردن دانش کسب شده در کلاس درس را برای آن ها فراهم می‌کند؛ و تاثیر مستقیمی بر عملکرد تحصیلی دارد( کلیمنک^[۷]، ۲۰۰۷). البته نباید ریسک زیادی درگیر شدن در فوق برنامه ها را فراموش کرد زیرا این خود موجب لطمه زدن به تحصیلات دانش آموزان می شود. ‌بنابرین‏ ایجاد تعادل بین فوق برنامه ها و برنامه رسمی مدرسه ضروری به نظر می‌رسد.

نظام آموزشی و پرورش از ارکان مهم تربیت جامعه می‌باشند، که مسئولیت عظیم باروری و شکوفایی توانایی‌های نسل های کنونی و آتی جوامع را برای رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی بر عهده دارند و عوامل بسیاری با یکدیگر عمل می‌کنند تا یادگیری و پیشرفت در عملکرد تحصیلی برای دانش آموزان حاصل شود. یکی از عوامل مهم در عملکرد تحصیلی، فعالیت های فوق برنامه مدارس می‌باشد(بیرامی و بهادری، ۱۳۸۹).

یکی دیگر از متغیرهایی که به نظر می‌رسد فعالیت های فوق برنامه بر آن تاثیر داشته باشد، خودکارآمدی تحصیلی است، که مورد توجه معلمان، مربیان و والدین قرار گرفته است. از سوی دیگر باورهای خودآمدی در موفقیت تحصیلی و پیشرفت در عملکرد تحصیلی نقش مهمی ایفاء می‌کند، تحقیقات انجام شده در این زمینه نشان داده که میان خودکارآمدی و پیشرفت تحصیلی رابطه مستقیمی وجود دارد، از این رو بررسی خودکارآمدی و راه های ایجاد خودکارآمدی در مدارس مهم به نظر می‌رسد. در محیط های تحصیلی خودکارآمدی به باور دانش آموزان در ارتباط با توانایی انجام وظایف درسی اشاره دارد. دانش آموزانی که معتقدند در تحصیل می‌توانند موفق باشند. تمایل و تلاش و استقامت بیشتری در انجام وظایف درسی نشان می‌دهند و به توانایی خود اطمینان بیشتری دارند( کارول و ‌همکاران، ۲۰۰۹).

اما در زمینه تاثیر فعالیت های فوق برنامه بر خودکارآمدی تحصیلی و عملکرد تحصیلی تحقیقات کمی انجام گرفته است لذا انجام این پژوهش و نتایج حاصل از آن، می‌تواند به عنوان راه حلی برای مسائل موجود در عملکرد تحصیلی و خودکارآمدی تحصیلی دانش آموزان در حوزه روانشناسی تربیتی به کار رود، و نتایج آن به منظور استفاده دانش آموزان؛ والدین؛ معلمان و نظام آموزش و پرورش کل استان به عنوان یک راهنمای مناسب مدنظر قرار گیرد. همچنین پاسخ گوی سوال بسیاری از والدین، معلمان و دست اندرکاران آموزش و پرورش باشد.

۱-۴ اهداف تحقیق

۱-۴-۱ هدف کلی :

تعیین اثر فعالیت های فوق برنامه برخودکارآمدی و ‌عملکرد تحصیلی دانش آموزان دختر مقطع راهنمایی شهرستان بندرعباس.

۱-۴-۲ اهداف اختصاصی:

– تعیین اثر فعالیت های فوق برنامه برخودکارآمدی دانش آموزان دخترمقطع راهنمایی شهرستان بندرعباس.

– تعیین اثر فعالیت های فوق برنامه بر ‌عملکرد تحصیلی در دانش آموزان دخترمقطع راهنمایی شهرستان بندرعباس.

۱-۵ سوالات تحقیق

۱-۵-۱٫ سوال اصلی تحقیق

• چگونه فعالیت های فوق برنامه برخودکارآمدی و ‌عملکرد تحصیلی دانش آموزان دخترمقطع راهنمایی شهرستان بندرعباس اثر دارد؟

۱-۵-۲٫ سوالات اختصاصی تحقیق

• • چگونه فعالیت های فوق برنامه برخودکارآمدی دانش آموزان دخترمقطع راهنمایی شهرستان بندرعباس اثر دارد؟

• چگونه فعالیت های فوق برنامه بر ‌عملکرد تحصیلی دانش آموزان دخترمقطع راهنمایی شهرستان بندرعباس اثر دارد؟

۱-۶ فرضیه های تحقیق

۱-۶-۱٫ فرضیه کلی:

فعالیت های فوق برنامه برخودکارآمدی و ‌عملکرد تحصیلی دانش آموزان دخترمقطع راهنمایی شهرستان بندرعباس اثر دارد.

۱-۶-۲٫ فرضیات اختصاصی:

فعالیت های فوق برنامه برخودکارآمدی دانش آموزان دخترمقطع راهنمایی شهرستان بندرعباس اثر دارد.

فعالیت های فوق برنامه بر ‌عملکرد تحصیلی دانش آموزان دخترمقطع راهنمایی شهرستان بندرعباس اثر دارد.

۱-۷ محدوده تحقیق

۱-۷-۱ محدوده مکانی:

شامل مدارس راهنمایی منطقه ۱ شهرستان بندرعباس انجام شد.

۱-۷-۲ محدوده زمانی:

این تحقیق در بهار و تابستان( نیمه اول سال) ۱۳۹۳ انجام شد.

۱-۸ تعریف واژه ها و اصطلاحات تحقیق

۱-۸-۱٫ تعریف مفهومی:

فعالیت های فوق برنامه

به مجموعه ای از تجارب، فعالیت ها و فرصت هایی گفته می شود، که در درون یا خارج از کلاس درس طراحی و اجراء می‌شوند و اهدافی نظیر: رفع نارسایی های برنامه درسی، غنی سازی برنامه ها به منظور تعمیق یادگیری، توجه به استعدادها، نیازها و علایق متفاوت شاگردان، کمک به پرورش توانایی ها ی فردی آنان و دگرگون ساختن محیط آموزشی و تبدیل آن را دنبال می‌کند( احمدی، ۱۳۸۱).

خودکارآمدی تحصیلی

عبارت است، از توانایی تصوری شخص برای کسب نتایج مطلوب، بندورا آن را قضاوت افراد درباره توانایی هایشان در انجام یک وظیفه و انطباق با یک موقعیت خاص می‌داند( پروین و جان، ۱۳۸۶).

عملکرد تحصیلی

عبارت است از توانایی آموخته شده یا اکتسابی مانند پیشرفت حاصل در همه دروس دانش آموز می‌باشد( یاراحمدی و همکاران، ۱۳۸۸).

۱-۸-۲٫ تعریف عملیاتی:

فعالیت های فوق برنامه:

در این پژوهش منظور از فعالیت‌های فوق برنامه کلیه فعالیت های ورزشی، هنری، مشاوره ای، تفریحی و مذهبی است که خارج از برنامه درسی توسط مدارس و معلمان برای دانش آموزان مقطع راهنمایی در مدارس شهرستان بندرعباس برگذار می‌گردد.

خودکارآمدی تحصیلی