در این آیه تصریح نشده است که خمر از مصادیق اثم است؛ شاید این سکوت برای ارفاق و تسهیل برمکلفان باشد. پس کبرای کلی مشخص شده است.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

اما آیه ((و من اثمرات النخیل والاعناب تتخذون منه سکراً و رزقاً حسناً و ان الله فی ذلک لایه لقوم یعقلون)) (نحل/۶۷).
که به پلیدی شراب اشاره دارد. آیه ((سکر)) به معنای ((می)) و مقابل ((رزق حسن)) است، پس شراب روزی حسن و خوب نیست (طباطبایی، ۱۳۸۳، ص۲۹۰).
از نظر ایشان گویا مردم با نزول این آیه هنوز به حرمت شراب آگاه نشده بودند که در مرحله دوم: از نوشیدن شراب و میگساری پیش از نماز جلوگیری کرد. یعنی خمر را به گونه ­ای حرام کرده که اقتضای آن این بوده که شاربان خمر در اوقات نزدیک نماز، شرب آن را ترک کنند، زیرا خداوند از نزدیک شدن به نماز در حال مستی به صراحت نهی کرد: ((یا ایهاالذین امنوا لا تقربوا الصلوه و انتم سکری حتی تعلم ما تقولون)). نساء/۴۳
این آیه هم بیان کننده حکم فقهی و هم حضور قلب در نماز است، یعنی نمازگذار باید هوشیار باشد و بداند با معبود خود چه می­گوید در حالی که مست در نماز چنین نیست (آملی، ۱۳۸۵، ص ۱۰۳).
در مرحله سوم: ((یسئلونک عن الخمر و المیسر قل فیهما اثم کبیر و منافع لناس و اثمهما اکبر من نفعهما و یسئلونک ماذا ینفقون قل العفو کذلک یبین الله لکم الایات لعلکم تتفکرون.)) بقره/۲۱۹
در باره­ی شراب و قمار از تو می­پرسند، بگو در هر دو گناهی بزرگی است و سودهایی برای مردم دارد امّا گناهشان بیشتر از سودشان است، و از تو می­پرسند چه چیز انفاق کنند، بگو از مازاد نیاز خود. خداوند این چنین آیات را برای شما بیان می­ کند تا درکار دنیا و آخرت بیندیشید.
آیه یاد شده خمر را اثم کبیر و از مصادیق حرمت می­داند ولی آن را به صورت مستقیم بیان نکرده است.
در این آیه میگساری و قمار بازی مصداق ((اثم کبیر)) معرفی شده ­اند و معلوم است که خداوند هر چیزی را با عنوان ((کبیر)) یا ((عظیم)) وصف نمی­کند، مگر آن چیز خطیر و مهم باشد (همان، ص۱۰۵).
مرحله چهارم:
مرحله­ چهارم، مرحله­ تحریم صریح است. آیه شریفه: (( یا ایها الذین امنوا انما الخمر و المیسر والانصاب والازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون.)). (( انما یرید الشیطان أن یوقع بینکم العداوه و البغضاء فی الخمر والمیسر ویصدکم عن ذکر الله وعن الصلوه فهل انتم منتهون.)) مائده/۹۰-۹۱٫
ای مؤمنان؛ شراب، قمار، بت و تیرهای قرعه، پلید و عمل شیطان است، از آن دوری کنید تا رستگار شوید. شیطان می­خواهد با شراب و قمار در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد ، آیا خودداری خواهید کرد.
توضیح اینکه خدای سبحان پس از نهی از تحریم طیبات و امر به بهره ­برداری از حلال، در این آیه شراب، قمار، بت­ها و چوب­های شرط بندی را پلیدی و کار شیطان می­شمارد و همگان را با صراحت به اجتناب از آنها فرمان می­دهد. در این آیات با چندین تأکید، حرمت شراب و قمار بیان شده و چون این مطلب در سوره ((مائده)) (آخرین سوره مفصل و کامل که بر پیامبر (ص) نازل شد) آمده است، حکم آن­ نهایی است. در این آیات، نهی به ذات شراب تعلق گرفته و به رجس و(پلیدی) آن.
نتیجه آنکه سر اعلام تدریجی حرمت شراب، این بود که از یکسو بازار و اقتصاد رسمی حجاز با شراب و قمار اداره می­شد و از سوی دیگر، التذاذ به نوشیدن شراب و لعب به قمار برای آن‌ها مهم بوده و خداوند به تدریج حرمت آن را بیان داشت تا با آنان مدارا کرده باشد، البته مدارا به منظور آماده شدن مردم جهت پذیرش حکم است (آملی، ۱۳۸۵، ص۸۵).
البته برخی از مفسران مراحل تحریم خمر را پنج مرحله می­دانند نه چهار مرحله:
بدین توضیح که ابتدا آیه­ای از قرآن با لحنی ملایم و تعبیری نرم از فواید انگور و خرما سخن می­گوید که شما می­توانید رزق حلال تهیه کنید و در این زمینه تحریم را نیز گوشزد می­ کند. منظور آیه ۶۷ سوره نحل می­باشد ((ومن ثمرات النخیل والاعناب تتخذون منه سکراً و رزقاً حسناً. ان الله فی ذلک لایهً لقوم یعقلون
در این آیه هیچ گونه دلالتی بر اباحه بهره گیری از ((سکر)) و نه نیکو شماری آن نیست، زیرا تنها آهنگ بر شماری چیزهایی را دارد که مردمان از خرما و انگور می­گیرند.
هر چند به لحاظ مقابله آن با ((رزق حسن))به نوعی نشانه زشتی و پلیدی آن است در این آیه ضمن خطاب به مشرکان و فراخوانی آنان به توحید این موضوع را طرح کرده است (طباطبایی، ۱۳۸۳، ص۲۹۰).
آیه بعدی که در سوره اعراف آیه ۳۳ می­باشد: ((قل انما الحرم ربی الفواحش ما ظهر منها و ما بطن الاثم والبغی بغیر الحق و ان تشرکوا بالله ما لم ینزل به سلطاناً و ان تقولوا علی الله ما لا تعلمون.))
در این آیه خداوند به طورکلی فرموده: هر چه متعلق به گناه است، خدا آن ا حرام کرده است و هرچند مصداق گناه است خدا آن را حرام کرده است، چه ظاهر چه نهان در این آیه اثم صریحاً بیان شده و شرب خمر قطعاً اثم است اگر چه مصداق بودن آن در آیه به صراحت نیامده است و این شاید برای تسهیل در حق مکلفان باشد (طباطبایی، ۱۳۸۳، ص۲۹۶).
از آنچه آمد روشن شد که معنای ((اثم)) از دو حال خارج نیست:۱-مطلق معصیت و گناه که ((خمر)) یکی از مصادیق و روشن­ترین آن­ها خواهد بود.۲- به اینکه منظور از اثم شرابخواری باشد، که در هر دو صورت شرابخواری حرام است. اعمم از اینکه یکی از مصادیق ((اثم)) باشد یا اینکه خود ((اثم)) باشد (طبرسی، ۱۳۷۹، ص۴۱۴).
آیه ۲۱۹ سوره بقره: ((یسئلونک عن الخمر و المیسر قل فیهما اثم کبیر و منافع لناس و اثمهما اکبر من نفعهما و یسئلونک ماذا ینفقون قل العفو کذلک یبین الله لکم الایات لعلکم تتفکرون.)) است.
که بعد از۲ آیه گذشته نازل شده است. این آیه میگساری را گناهی بزرگ می­داند ولی از تعبیر مزبور تحریم تندی محسوس نیست. زیرا با آنکه استعمال شراب را گناهی بزرگ می­خواند، به منافع آن هم اشاره می­ کند (طباطبایی، ۱۳۸۳، ص۱۹۶).
علامه طبرسی می فرماید: در این آیه ((خمر)) از دو جهت تحریم شده است.
نخست این که ((اثمها اکبر)) بدین ترتیب وقتی ضرر چیزی بر منفعت آن فزونی گیرد، لازمه­ی عقل، دوری گزیدن از آن است
دوم این که در آیه روشن شده که در آن دو((اثم)) وجود دارد و در آیه ۳۳اعراف((قل انمّا حرّم ربّی الفواحش ما ظهر منها و ما بطن و الاثم و البغیّ بغیر الحق….)) ((اثم)) را صریحاً حرام نموده است. از آنجا که سوره­ی اعراف، مکی است و از نظر زمان نزول بر آیه­ی مورد بحث (بقره/۲۱۹) که مدنی است تقدم و سبقت زمانی دارد، بنابراین((اثم)) آمده در آیه، اعم از این که به عنوان((خمر)) اعتبار شود یا به عنوان مطلق اثم، تحریم شده است و ((خمر)) هم بارزترین مصداق این ((اثم)) به شمار می ­آید. در این آیه اشاره­ای است به اکتساب اثم و این عمل، از محرمات است. بنابراین((خمر)) به دلالت هر دو آیه، حرام است(طبرسی، ۱۳۷۹، ص۳۱۶).
نهی صریح
از آنجا که برخی از مسلمانان از تعالیم صریح و روشن پا فراتر نهاده، و به محتوای آن عمل نمی­کردند لذا آیه ۴۳ سوره نساء: (( یا ایهاالذین امنوا لا تقربوا الصلوه و انتم سکری حتی تعلم ما تقولون ولا جنباً….. .))
نازل گردید. آیه صریحاً از اقدام به نماز در حال مستی نهی کرده است. در واقع در آیه اشاره­ای ضمنی بر تحریم ((سکر))قبل از نماز رفته است چرا که روی آوردن به نماز در درگاه الهی، با عملی که به وسیله­ ((سکر))باطل شود، منافات دارد.
در این آیه گفته شده است که شما نمی­توانید مست شوید و همزمان برای نماز رو به سوی خدا نمائید، چرا که نماز برای انسان متعبد جایگاهی بس رفیع دارد و شایسته است هماره با طهارت روحی و بدنی همراه باشد. نماز اساساً حضور قلب را می­طلبد و کسی که عقلش زایل شده، شعوری برایش متصور نیست تا بتواند چیزی را که می­گوید، درک کند، چه رسد به حضور قلب، این بدان معنی نیست که اگر نماز در حال مستی باشد، اما آنچه را می­گوید، بفهمد و درک کند نمازش درست است. در آیه دلالتی است که نماز شخص مست صحیح نمی ­باشد و عالمان بر این امر که چنین نمازی باید قضا شود، اجماع کرده ­اند)) (طبرسی، ۱۳۷۹، ص۵۳).
و در تفسیر عیاشی از امام باقر (ع) نقل شده که فرمودند ((در حال تنبلی و کسالت و بی حالی به نماز نیاستید، زیرا این حالات از آثار نفاق هستند. لذا خداوند مؤمنان را نهی فرمودند که در حال ((سکاری)) هم به نماز نیاستید (طباطبایی، ۱۳۸۳، ص۳۶۱).
مرحله آخر یا همان پنجمین مرحله از دیدگاه این گروه: آیه­ای در زمینه ((تحریم خمر)) نازل شده، این کلام الهی، ­آیه:
(( یا ایها الذین امنوا انما الخمر و المیسر والانصاب والازلام رجسن من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون)). (( انما یرید الشیطان أن یوقع بینکم العداوه و البغضاء فی الخمر والمیسر ویصدکم عن ذکر الله وعن الصلوه فهل انتم منتهون.)) مائده/۹۰-۹۱٫
این دو آیه به انضمام آیات قبل از آن­ها که از تحریم خمر سخن می­گویند، همه و همه ناظر به این نکته­اند که جریان تحریم، توسط شارع مقدس، جریان تدریجی و گام به گام بوده است. البته این روند تدریجی به معنای سکوت گذاردن حرمت در مراحل مختلف تحریم نمی ­باشد، بلکه در هر مرحله­ ای تنها بر((اثم)) بودن ((خمر)) بسنده کرده، بدون آنکه حرمت را به آن مترتب سازد.
چنین بود که پس از آن حرمت، پرداختن به نماز در حال ((سکر))تشریع شد وعقلها ضرورت اجرای این امر الهی را احساس کرد، حکم نهی مطلق نازل شد و تمام حدود و ثغور و ابعاد و زوایای آن در این دو آیه ترسیم گردید. در این آیات هم ((خمر))را عمل پلیدی به شمار آورد که خاص شیطان است و عمل شیطانی هم زائیده­ای جز گمراهی ندارد.
خداوند سبحان این حقیقت را با ((انما)) تأکید کرده است و با امری قاطع دوری جستن از آن را بازخواسته و امید صلاح و سعادت ابدی را به دوری جستن از آن، مترتب ساخته است (طبرسی، ۱۳۷۹، ص۱۰۳).
در پایان این نکته قابل ذکر است که، کسانی که سیر تحریم را تدریجی می­دانند، در معرفی مراحل مختلف آن اتفاق نظر ندارند، مثلاً به نظر سید قطب مرحله از تحریم خمر با نزول آیه ۶۷ سوره نحل آغاز می­ شود (سید قطب، ۱۹۶۷ ،ص۳۲).
و اساساً سخنی از آیه ۳۳ اعراف در این سیر تدریجی به میان نمی­آورد و قرطبی نخستین آیه در این زمینه تدریج آیه ۲۱۹ سوره بقره می­داند (قرطبی، بی تا، ص۲۸۶).
و هیچ گونه اشاره­ای به آیات سوره اعراف و نحل ندارد. شاید این نحوه برخورد با این مطلب گواه روشنی باشد بر این که هر یک بر حسب سلیقه و نهایتاً اجتهاد خود به نظر رسیده باشند آنچه مسلم است تدریجی بودن تحریم خمر در شرع اسلام است.
د) تحریم خمر در روایات
تصویر روایات در تحریم خمر و بیان جنبه­ های منفی و پلیدی آن، بسی هول انگیز است. بدان جهت که شرابخواری را زشت­ترین گناهان تلقی می­نماید، که در اینجا برخی از آنها را ذکر می­کنیم:
۱-قال رسول(ص): ((یا علی شارب الخمر کعابد وَ ثَن)). ((ای علی نوشنده شراب همچون پرستنده­ی بت است (عاملی،۱۴۱۳، ص۲۲۱).
۲- قال الصادق(ع): قال رسول الله (ص): ((مد من الخمر یلقی الله کعابد وَ ثَن.))
امام صادق (ع) به نقل از پیامبر اکرم (ص) می­فرماید: شخصی که دائم الخمراست، خداوند را مانند پرستنده­ی بت ملاقات می­ کند (عآملی، ۱۴۱۳، ص۲۵۲).
۳-قال ابوعبدالله (ص): ((ان الله حرم الخمر بعینها فقلیلها و کثیرها حرام کما حرم المیته و الدم و لحم الخنزیر))
از امام صادق (ع) روایت شده که خداوند، نفس شراب را حرام نموده، پس کم و زیاد آن حرام است، همچنانکه مردار، خون و گوشت خوک حرام است (مجلسی،۱۹۸۳، ص ۱۰۲).
۴- عن ابی عبدالله (ص) قال: قال رسول الله (ص): ((و من شرب خمراً حتی یسکر لم یقبل منه صلاته اربعین صباحاً.))
از امام صادق (ع) روایت شده که ایشان فرمود پیامبر اکرم (ص) فرمود: کسی که شراب بنوشد، تا اینکه مست شود، نمازش برای مدت چهل روز پذیرفته نیست (عاملی، ۱۴۱۳، ص ۲۳۸).
۵-عن محمد بن الحسین رفعه القال؟: قیل لامیرالؤمنین (ع) : انک تزعم أنّ شراب الخمر اشد من الزنا و السرقت قال : (( نعم إن صاحب الزنا لعله لا یعدوه الی غیره و إن شارب الخمر اذا شرب الخمر زنا و سرق و قتل النفس التی حرم الله و ترک الصلاه.))