۴-۱-۲- مضارع ساده
– امیر المؤمنین را تهمت نبود که این من خواسته ام (فیاض: ۳۱)
–بندگان وخانه زادگان این کار را شایند. (همان: ۶۸۷)
(فعل ناقص)
– چنانکه از دیانت و همت او سزد. (همان: ۳۹)
(فعل ناقص)
۴-۱-۲- ۱- مضارع استمراری( اخباری)
– وزیر دانست که چنان است که می گویند(همان: ۴۶۲).
– تورا فرا کرده اند که چنین سخن می گویی؟ (همان: ۶۱۵)
مضارع استمراری به جای مضارع التزامی(بگویی)
– واگر ایشان بر آن حال می شایند هر چه به من رسد روا دارم. (همان: ۱۹۴)
– واز هرات که واسطه ی خراسان باشد می نگرد تا در بابی چه باید فرمود . (همان: ۴۳۲)
مضارع استمراری به جای مضارع التزامی(بنگرد)
– من ومانند من تازیکان خود نمی دانستیم که در جهان کجائیم وچون می رود. (همان: ۵۷۳)
مضارع استمراری (اخباری) به جای مستقبل
خواهد رفت – پیش خواهد آمد .
– تعدّی سلجوقیان از حدّ و اندازه می بگذرد (همان: ۶۸۹)
می + ب(تأکید)+ فعل مضارع ساده
۴-۱-۲- ۲- مضارع التزامی
-. سواران رفته بودند تا حسنک را بیارند. (همان: ۲۲۶)
مضارع التزامی
– تا آنچه باید کرد ایشان می کنند. (همان: ۹۵)
مضارع اخباری به جای مضارع التزامی (بکنند)
۴-۱-۳- آینده
– و می آیم ساخته باشید که خوارزم خواهم گرفت وشمایان را که کافر نعمتید بر انداخت. (همان: ۶۸۸)
آینده(مستقبل)- مستقبل با حذف به قرینه لفظی فعل کمکی شخصی(برخواهم انداخت).
– .این خواجه در کار آمد، بلیغ انتقام خواهد کشید وقوم را فرو خورد. (همان: ۲۰۶)
فعل آینده مرکب- حذف فعل کمکی شخصی به قرینه لفظی (فرو خواهد خورد)
–و ناچار بخواهیم رفت . (همان: ۴۶۲)
ب(تأکید) + فعل آینده
– چنانکه می دیدم کار نخواهند داد. (همان: ۶۱۵)
فعل مرکب آینده (منفی)
– چند توانند بود در این رنج باز گردند. (همان: ۵۷۷)
مضارع به جای آینده (باز خواهند گشت)
– .فصلی خواهم نبشت در ابتدای مضارع بردار کردن این مرد، وپس به شرح قصه شد . (بیهقی،۱۳۹۰: ۲۱۸)
خواهم شد ( خواهم به قرینه لفظی خواهم نبشت حذف شده است.)
۴-۲-ساختمان فعل
۴-۲-۱- افعال ساده
بیش ترین فعل ها در تاریخ بیهقی در هر صفحه ، از نظر بسامد افعال، فعل های ساده می باشد، که به طور متوسط در هر صفحه بیش از ۲۸ فعل ساده وجود دارد.
۱- فرمود تا استقبال او بسیجیدند سخت بسزا. (فیاض،۱۳۷۰: ۴۴)
فعل ماضی ساده(سوم شخص جمع)
۲- به گرما به رفت و جامه بگردانید.(همان: ۴۸)
ساده- به معنی عوض کردن(امروزی)
۳ – و حسنک را همچنان می داشتند.( همان: ۲۲۷)
فعل ساده – به معنی نگه داشتن( امروزی)
و ایشان را تا بلخان کوه بتاختند و لشکر در دم ایشان. (همان: ۴۸۷)
«ب» تأکید+ فعل ساده
۴- و بداشت این کار و این جنگ قائم شد. (همان: ۵۷۳)